Korxonalar moliyaviy holati tahlilining mazmuni, vazifalari va axborat manbalari

Balansning to‘g‘riligi uni tuzishda asoslanilgan hujjatlaming to’laligi va sifati bilan ta’minlanadi. Balansning har bir moddasi xujjatlar, buxgalteriya hisob raqamlaridagi yozuvlar, buxgalteriya hisob-kitoblari va inventarlash bilan tasdiqlangan bo’lishi kerak. Balans ma’lumotlarini qasddan buzish - niqoblash deyiladi. Balansni niqoblash asosan qoida buzishlami yashirish maqsadida amalga oshiriladi. Ayrim hollarda balansni niqoblash uni tuzish bo‘yicha qoidalami mukammal bilmaslik oqibatida sodir bo’ladi.
Balansning realligi. Balans to‘g‘ri, ammo noreal bo’lish' mumkin. Masalan, asosiy vositalar ma’naviy eskirgan, debitorlik qarzini talab qilib olib bo’lmasligi kabilar real holatni ko‘rsatmaydi.
Balansning birligi balansni yagona hisobga olish va baholash tamoyillari bo‘yicha tuzilishi, iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida buxgalteriya hisobi, hisob raqamlari (schet)ning yagona nomenklaturasi va ularning korrespondensiyasi kabilami qoTlanishi.
Balansning davomiyligi. Har bir keyingi balans oldingi balansdan kelib chiqishi bilan izohlanadi.
Balansning aniqligi. Balansni aniq va tushunarli bo’lishi uchun moddalar rekvizitlari va nomlari ikki tilda (o‘zbek va ms tilida) bayon qilingan.
Buxgalteriya balansini tahlil qilishga tayyorlash uni tuzishni to‘g‘riligini va moddalarining aniqligini tekshirishni,balans ko‘rsat-
kichlari bilan moliyaviy hisobotning boshqa shaklari o‘rtasidagi bog‘lanishni aniqlashni ko'zda tutadi.
Tahlil qilishning samarasi avvalambor hisobot ma’lumotlarining sifatiga bog’liq. Shu bois hisob va hisobot materiallami tekshirish kerak. Moliyaviy xisobot ma’lumotlarini tahliliy jihatdan qayta ishlashning usullaridan biri tahliliy jadvallarni tuzishdir. Jadvalga tahlil qilinadigan ko‘rsatkichlaming baza va amaldagi darajasi kiritiladi, mutloq farq aniqlanadi hamda tegishli xulosa yoziladi.
Tahliliy jadvallar ustunligi shundan iboratki, u ham bo’lsa ko‘rsatkichlaming o‘zaro bogTanishi juda ham aniq ko‘rgazmali tarzda namoyon bo’ladi.
Moliyaviy tahlilning so'nggi bosqichi uning natijalarini rasmiy- lashtirish hisoblanadi.
Tahlil natijalariga asoslangan holda ma’lumotnoma yoki izohnoma yoziladi. Izohnomada korxonaning xo‘jalik faoliyatida qoTga kiritilgan yutuqlari va yo‘1 qo‘ygan kamchiliklari aks ettiriladi hamda bu kamchiliklami bartaraf qilish yo’llari ko‘rsa- tiladi. Bu o‘rinda ayniqsa, ichki xo‘jalik rezyervlami ishlab chiqa- rish samaradorligini oshirish va moliyaviy holatni barqarorlashtirish yo’llari ko‘rsatiladi. Izohnoma qisqa va mazmunli bayon etilishi kerak.
Korxona mulkining tarkibi va tashkil topish manbalarini
tahlili
Hozirgi kunda har qanday xo‘jalik yurituvchi subyektning o‘z tasarrufidagi resurslaridan (moliyaviy, moddiy va mehnat resurslari) foydalanish samaradorligini to‘g‘ri boshqarishni ta'minlashi zamr bo’ladi.
Korxona moliyaviy resurslarini to‘g‘ri va mohirona boshqarish uchun birinchi navbatda, korxonaning moliyaviy ahvoli, resurslardan foydalanish samaradorligini aniqlash hamda tahlil qilinishi lozimbo’ladi.
Korxonalar mulkining tarkibini o‘rganish va uni ko‘paytirish yo’llarini aniqlash xo‘jalik faoliyatining tahlilida muhim o‘rin tutadi. Ayniqsa, balansga qarab, korxona mol-mulki va boyligining
tarkibini kuzatish, sof mablag‘ holatini aniqlash, imkoniyat me’yorini o‘lchashga yordam beradi.
Korxona moliyaviy-xo‘jalik faoliyatini buxgalteriya balansi asosida dastlabki baholash hisobot yili oxirida bo‘lgan balans moddalarini yil boshiga bo‘lgan ma’lumotlar bilan taqqoslash va chetga chiqishlami aniqlash yo‘li bilan amalga oshiriladi. Balansning ayrim moddalari bo‘yicha o‘zgarishlar korxona xo‘jalik faoliyati natijasida sodir bo‘ladi.
Balansni tahlil qilishda uning tuzilmasi aniqlanadi va xo‘jalik faoliyati natijasida mablag‘lar hamda ularning manbalari tarkibida sodir bo‘lgan o‘zgarishlar o‘rganiladi; mablag‘lar qanchalik to‘g‘ri joylashtirilganligi aniqlanadi va korxona moliyaviy ahvoliga dastlabki baho beriladi.
Tahlil qilinayotgan korxonaning mulkiy holatini buxgalteriya balansi asosida tahlil qilishda ulami tavsiflovchi ko‘rsatkichlar hisoblab chiqiladi, ularning bir yildagi va qator yillardagi o‘zgarishlari aniqlanadi, (5.1-jadval).

1. 
   jadval ma’lumotlaridan ko‘rinishicha, korxonada xo‘jalik mablagTari hisobot yili 1218085 ming so‘mga oshgan yoki qo‘shimcha o‘sish sur’ati 7,3 % ni tashkil etdi. Hisobot yili oxiriga kelib, korxona mulkining asosiy qismini uzoq muddatli aktivlar 30,03%, aylanma aktivlar 69,97% , zahira va xarajatlar 45,26% , shuningdek debitorlik qarzlari 52,83 % ni tashkil qilgan. Asosiy vositalar hisobot yili oxiriga kelib 5691235 ming so‘mni yoki barcha xo‘jalik mablagTarining 85,83 % ni tashkil qilgan.
   

Pul mablagTarining salmogT 1,78 %ni tashkil qilib, aksiya va sarmoyalar xo‘jalik mablagTarining atigi esa 13,52 % ini tashkil qiladi.
Tahlil qilinayotgan korxonada muddati o‘tgan debitorlik va kreditorlik qarzlar mavjud emas. Bular korxona mablagTari tuzilmasini yaxshilaydi hamda moliyaviy holatiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.

1. 
   Bozor munosabatlari davrida xo‘jalik yurituvchi subyektlami iqtisodiy mustaqil hamda moliyaviy barqaror faoliyat ko‘rsatishlarida ulami oqilona boshqarish, hisob-kitob yuritishni bozor iqtisodiyoti talablariga moslash, bor moddiy, moliyaviy va mehnat boyliklaridan samarali foydalangan holda ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatishni tashkil etish, natijada yuqori foyda olib,
   

1. 
   Korxona balansi likvidligi va to‘lov qobiliyatini ifodalovchi
   ko‘rsatkichlarni tahlili
   

Korxona balansi likvidligi va to‘lov qobiliyatni ifodalovchi ko‘rsatkichlami tahlil qilish uning moliyaviy holatini baholashda muhim o‘rin egallaydi. Korxona balansi likvidligini tahlil etish moliyaviy tahlilning eng asosiy bosqichlaridan biri bo‘lib, korxonalarning hayot-mamotini, ulami bankrot bo‘lish yoki kelgusida faoliyat kechirish muammolarini ochishga yordam beradi.
Likvidlilik korxonaning o‘z joriy aktivlari hisobiga o‘zining qisqa muddatli Qoriy) majburiyatlarini bajarishga layoqatliligini ko‘rsatadi. Balans aktivi “realizasiya qilinadigan”, ya’ni mol-mulkni istalgan vaqtda naqd pulga aylantirsa bo‘ladi. Balans aktivining moddalari yo‘q bo‘lib ketmay, balki bir shakldan boshqa bir shaklga o‘tadi. Balans passivining moddalari “uziladigan”, ya’ni ular qarzdorlik uzilishi tufayli “yo‘q bo‘lish” qobiliyatiga ega. Mana shunday “likvidlik” passivda realizasiya qilinadigan aktivlar bilan aks ettiriladigan majburiyatlami to‘lashni anglatadi.
Balans likvidligini aniqlash dolzarbligi korxonalarni bankrotlik oqibatida tugatish muammosi yuzaga keladigan bozor sharoitida alohida ahamiyat kasb etadi. Balansning likvidlik darajasini aniqlash uchun aktivning ma’lum muddatda to‘lanishi lozim bo‘lgan qismiga taqqoslanadi. Agarda aktiv moddalari realizasiya majburiyatlarini to‘lash uchun kifoya qiladigan summasini bersa, bu ma'noda balans likvid, ya’ni korxona to‘lovga layoqatli, aks holda esa u to‘lovga layoqatsiz hisoblanadi.
Balans likvidligini kerakli darajada bo‘lishi - bu korxona faoliyatini davom etishi, boshqa korxona va tashkilotlar - ta’minotchi, kreditor, bank organlari va davlat byudjeti bilan me'yoriy iqtisodiy aloqalami davom ettirish kafolatidir. Bozor munosabatlari murakkab bo‘lib, bu vaziyatda korxona balansi likvidlik xususiyatga ega va ega bo‘lmasligi mumkin. Balansning likvidligi tasodifan, vaqtincha, uzoq muddatli va doimiy bo‘lishi mumkin. Lekin amaliyot talabi - korxonalar balansi likvidlikka ega bo‘lishidir.
Balansning likvidlik xususiyati bozor munosabatlarining asosiy talablaridan biridir. Korxona likvidlik xususiyatiga ega bo‘lsa, bu korxona iqtisodiyot majmuasida faoliyat ko‘rsatishi mumkin. Agarda korxona balansi bu xususiyatga ega bo‘lmasa, u boshqa korxona va tashkilotlar bilan me’yoriy ravishda iqtisodiy aloqalami olib borolmaydi va faoliyat kechirishi og‘irlashib ketadi. Demak, balans likvidligi katta ahamiyatga ega bo‘lib, uni tahlil qilib turish obyektiv zamriyatdir.
Balansning likvidlik ko‘rsatkichlami aniqlash hisob-kitobi usulini 5.4-jadvalda keltiramiz.

2. 
   jadvaI
   

Corxona balansi likvidligini tahlil qilishni hisob-kitob usuli