Korxonalar eksport va import faoliyatini tahlili

4. Eksport-import operatsiyalaridan olingan daromad va xarajatlar tahlili.
Eksport-import operatsiyalari bo‘yicha samaradorlik ko‘rsatkichlari sifatida eksport-import operatsiyalari bo‘yicha daromadlar va xarajatlarning nisbiy o‘zgarishlariga baho beriladi va ularning o‘zgarishiga ta’sir etuvchi omillar o‘rganiladi.
Eksport-import operatsiyalaridan olinadigan foyda summasining oshishi birinchidan, korxona iqtisodiy rivojiga ta’sir etsa, ikkinchi tamondan, mamlakat valuta rezervining shakllanishi va uning ortishiga imkon beradi. Korxonada valuta tushumlarining ortishi esa erkin iqtisodiy harakatda bo‘lish va chet el bilan aloqalarning rivojlanishida muhim moliyaviy tayanch bo‘ladi.
Eksport operatsiyalari tahlilida eksport hajmidan olingan natija va uning rentabelligiga muhim e’tibor beriladi. Buni quyidagi bog‘lanishlar asosida aniqlashimiz mumkin.
Xo‘jalik yurituvchi subyektning eksport operatsiyalaridan olingan
foydasi va uning o‘zgarishiga ta’sir etuvchi omillar tahlili

Korxonada eksport hajmidan olingan foyda summasi o‘tgan yilga nisbatan 10000 ming so‘mga ortgan. Bu o‘zgarish bevosita eksport hajmining yoki olingan daromadlar summasining o‘zgarishi hisobiga hamda eksport qilingan mahsulot, ish va xizmatlar ishlab chiqarish tannarxining o‘zgarishi hisobiga ro‘y bergan. Buni quyidagi bog‘lanishlar orqali topishimiz mumkin.

Agarda korxona eksport operatsiyasidan o‘tgan yil mahsulot, ish va
xizmatlarni ishlab chiqarish tannarxida joriy davr tushumlariga yoki daromadlariga ega bo‘la olganda korxona qo‘shimcha qancha foydaga ega bo‘lishi mumkin edi.
Buni quyidagicha aniqlash mumkin, ya’ni mahsulot, ish va xizmatlar joriy davr eksportidan olingan daromad summasidan ularning o‘tgan davr bo‘yicha ishlab chiqarish tannarxi chegirilgan holda 12000-85000=35000 ming so‘m.
Demak, korxona bu holatda qo‘shimcha 35000 so‘mlik foydaga ega bo‘lgan bo‘lar edi.
1. Eksport hajmining o‘zgarishi hisobiga olingan foyda summasi:
35000-15000=+20000 ming so‘m.
2. Eksport qilingan mahsulot, ish va xizmatlar ishlab chiqarish tannarxining o‘zgarishi hisobiga o‘zgarishi:
25000-35000=-10000 ming so‘m.
Har ikkala omil ta’sirida eksport hajmidan olingan foyda summasi=[phone]=+10000 ming so‘m bo‘lgan.
582
Korxonada mahsulot eksporti bo‘yicha foydalilik, ya’ni rentabellik darajasi 5,8 foizga o‘sgan. Bu o‘zgarishni ham yuqoridagi bog‘lanishda aniqlash mumkin.
Shartli rentabellik=25000/100000*100=25 %
1. Foyda summasining rentabellikka ta’siri:
25,0-15=+10,0 %
2. Tushum summasining rentabellikka ta’siri:
20,8-25,0=-4,2 %
Har ikkala omil ta’sirida eksport hajmi rentabelligi 5,8 % ga ortgan.
Yuqoridagi bog‘lanishlarni jami mahsulot qatori bo‘yicha ham hisoblash mumkin. Eksport operatsiyalari tahlilida korxona tashqi iqtisodiy faoliyati bo‘yicha savdo aylanmasi yoki ish hajmi o‘zgarishlariga tarkibli va umumiy asosda baho beriladi.
Import operatsiyalari tahlilida import hajmining reja va o‘tgan yillarga nisbatan o‘zgarishlari va tarkibiga, shuningdek, hududlar va mamlakatlar bo‘yicha hajmiga baho beriladi. Import hajmi bo‘yicha reja bajarilishi va dinamikasi mutlaq va nisbiy o‘zgarishlarda o‘rganiladi. Uning o‘zgarishiga ta’sir etuvchi omillar aniqlanadi va baholanadi. Import hajmi bilan eksport hajmi orasidagi nisbat tahlilning muhim qatori hisoblanadi Ular orasidagi nisbat balansi orqali mamlakat yalpi milliy mahsulot va yalpi ichki mahsulotlari aniqlanadi. Ya’ni yalpi milliy mahsulot hajmini aniqlashda tashqi savdo aylanmasi bo‘yicha mutlaq farqlanish qo‘shilgan, chegirilgan holda umumiy ko‘rsatkich aniqlanadi.
Tashqi savdo aylanmasida musbat farqlanishga ega bo‘lish shartlari shu asosda boshqariladi va belgilanadi. Bu jihat o‘zgarishlar ko‘proq makro darajadagi tahlilda o‘rganiladi va mamlakat iqtisodining istiqbol ko‘rsatkichlari dastaklarini tuzib chiqishda foydalaniladi. Import hajmi va uning o‘zgarishiga ta’sir etuvchi omillarga tahlilda alohida ahamiyat beriladi. Quyidagi jadval ma’lumotlari asosida import hajmi va uning o‘zgarishiga ta’sir etuvchi omillarning tahlilini ko‘rib o‘tish mumkin.
Korxonada import hajmi biznes rejaga nisbatan keskin oshgan. Jumladan, «A» mahsulot turi bo‘yicha o‘sish 86 % ni, «B» mahsulot turi bo‘yicha o‘sish esa 2,25 martani tashkil etgan. Korxona bo‘yicha jami o‘sish 97,1 foizni tashkil etgan.
Import hajmining o‘zgarishida miqdor omil o‘zgarishi hisobiga yalpi import hajmi quyidagi o‘zgarishga ega bo‘lgan.
1. (62-50*2000+60-40*1000)=+24,0+20,0=44,0 ming so‘m.
Import hajmining o‘zgarishi baho omilining ta’sirida yalpi import hajmi quyidagi o‘zgarishga ega bo‘lgan.
2. (3000-2000*62+1500-1000*60)=+62,0+30,0=92,0 ming so‘m
Har ikkala omil ta’sirida import hajmi o‘sishi quyidagicha bo‘lgan:
+44,0+92,0=136,0 ming so‘m.

Xulosa
Eksport-import operatsiyalari bo‘yicha samaradorlik ko‘rsatkichlari sifatida eksport-import operatsiyalari bo‘yicha daromadlar va xarajatlarning nisbiy o‘zgarishlariga baho beriladi va ularning o‘zgarishiga ta’sir etuvchi omillar o‘rganiladi. Eksport-import operatsiyalaridan olinadigan foyda summasining oshishi birinchidan, korxona iqtisodiy rivojiga ta’sir etsa, ikkinchi tamondan, mamlakat valuta rezervining shakllanishi va uning ortishiga imkon beradi. Korxonada valuta tushumlarining ortishi esa erkin iqtisodiy harakatda bo‘lish va chet el bilan aloqalarning rivojlanishida muhim moliyaviy tayanch bo‘ladi. Eksport operatsiyalari tahlilida eksport hajmidan olingan natija va uning rentabelligiga muhim e’tibor beriladi. Buni quyidagi bog‘lanishlar asosida aniqlashimiz mumkin. Korxonada eksport hajmidan olingan foyda summasi o‘tgan yilga nisbatan 10000 ming so‘mga ortgan. Bu o‘zgarish bevosita eksport hajmining yoki olingan daromadlar summasining o‘zgarishi hisobiga hamda eksport qilingan mahsulot, ish va xizmatlar ishlab chiqarish tannarxining o‘zgarishi hisobiga ro‘y bergan. Buni quyidagi bog‘la nishlar orqali topishimiz mumkin. Agarda korxona eksport operatsiyasidan o‘tgan yil mahsulot, ish va xizmatlarni ishlab chiqarish tannarxida joriy davr tushumlariga yoki daromadlariga ega bo‘la olganda korxona qo‘shimcha qancha foydaga ega bo‘lishi mumkin edi. Buni quyidagicha aniqlash mumkin, ya’ni mahsulot, ish va xizmatlar joriy davr eksportidan olingan daromad summasidan ularning o‘tgan davr bo‘yicha ishlab chiqarish tannarxi chegirilgan holda