Korxonaning pul oqimini tahlil qilishda moliyaviy tahlil quyidagi vazifalarni bajaradi:
pul mablag’larining harakatiga to’g’ri, aniq va xolisona baho berish;
operatsion faoliyatdagi pul mablag’larining harakatiga baho beish;
korxonaning joriy, investitsiya va moliyaviy faoliyatlari bo’yicha pul mablag’larining sof kirimini va chiqimini aniqlash hamda baho berish;
pul mablag’lari kirimi bo’yicha manbalarini, chiqimi bo’yicha harakatlarining tarkibini chuqur o’rganish;
pul mablag’lari miqdorining optimal variantini aniqlash;
korxonaning valyuta mablag’lari harakatini o’rganish va unga ta’sir etuvchi omillarga baho berish;
korxonani sof pul oqimlarida ijobiy saldoni ko’paytirish imkoniyatlarini aniqlash va hakozolar.
Xo’jalik sub’ektlarining asosiy faoliyatidagi pul oqimlarining tahlili
“Pul oqimlari to’g’risidagi hisobot”da joriy (operatsion), investitsiya, moliyaviy va soliqqa tortish faoliyatlari bo’yicha pul mablag’larini kirimi va chiqimi ifodalangan.
Joriy (operatsion) faoliyat – xo’jalik jarayonlarini korxonaning pul mablag’lariga, foyda miqdoriga ta’sirini ifodalaydi. Bu bo’limga quyidagilar kiradi:
jo’natilgan tovarlar va ko’rsatilgan xizmatlar uchun kelib tushgan pul mablag’lari;
mol yetkazib beruvchi va pudratchilarga to’langan pul mablag’lari;
xodimlarga va ular nomidan to’langan pul mablag’lari;
operatsion faoliyatning boshqa pul tushumlari va to’lovlari.
Korxonalarda pul mablag’larini harakati asosan korxona xo’jalik faoliyatida sodir bo’ladi.
3. Moliyaviy faoliyatdagi pul mablag’lari harakatining tahlili Moliyaviy faoliyat – bo’limida aksiya chiqarishdan kelib tushgan tushum, uzoq va qisqa muddatli qarzlarni kelib tushishi va chiqimlar aks etadi. Bulardan tashqari korxona pul ishtirokisiz investitsiya va moliyaviy faoliyat bo’yicha chiqimlarni amalga oshirishi mumkin. Masalan, asosiy vositalarni uzoq muddatli kredit hisobiga sotib olish, kreditor qarzlarni aksiyani chiqarish va kreditlarga qo’shimcha aksiyani berish orqali bo’lishi mumkin.
Korxona moliyaviy holatining sog’lomligini sharti bo’lib, pul mablag’larini kirimi korxonaning majburiyatlarini qoplay olishidir. Minimal miqdordagi pul mablag’larini yetishmasligi moliyaviy holat tangligiga sabab bo’ladi. Ortiqcha mablag’larga ega bo’lish inflyatsiya natijasida pulni qadrsizlanishiga, hamda ortiqcha mablag’larni samarali foydalanishga yo’naltirmaslik natijasida qo’shimcha daromad ololmasligi mumkin. Shu bois pul mablag’larini ratsional boshqarishni doimo nazorat qilish va tahlil qilish lozim. Bunday tahlil etishni amalda bir qancha usullari mavjuddir.
Moliyaviy holat tangligini sabablaridan biri bu korxona joriy aktividagi pul mablag’larini joriy majburiyatlarga nisbatan keskin kamayib borishidir. Shu bois har oyda pul mablag’lari bilan muddati kelgan majburiyatlarni bir-biri bilan taqqoslab, tahlil kilish lozim.
Xo’jalik sub’ektlarining faoliyatini tahlil qilish jarayonida ikkala uslub (to’g’ri va egri)ning qo’llanilishi bir-birini to’ldirib boradi hamda hisobot davrida korxonani pul mablag’lari oqimining harakati haqidagi real holatini ko’rsatib beradi.
Xo’jalik sub’ektlarining pul mablag’lari oqimini egri uslub orqali o’rganish uchun aloxida analitik hisobot tayyorlash lozim bo’ladi. Analitik hisobot tuzish uchun quyidagi axborot manbalaridan foydalaniladi:
«Buxgalteriya balansi» (1 shakl);
«Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot» (2 shakl);
«Asosiy vositalar harakati to’g’risidagi hisobot» (3 shakl);
Bosh daftar;
Jurnal-orderlar;
Buxgalteriya hisobi ma’lumotnomalari va boshqalar.
Pul oqimlari tahlilining egri uslubi natijalari bo’yicha quyidagi savollarga javob olishimiz mumkin bo’ladi:
Qanday hajmda va qaysi manbalardan pul mablag’lari kirim qilindi hamda qanday asosiy yo’nalishlarga pul mablag’lari sarflandi?;
Korxona joriy faoliyati natijasida to’lov mablag’lari (pul qiymatliklari zahirasini) kelishini ko’paytirishni ta’minlay oladimi?;
Korxona debitorlik qarzlarini undirish hisobiga qisqa muddatli majburiyatlarini qoplash holatiga egami?;
Investitsiya faoliyatiga yo’naltirish uchun o’zlik mablag’lari (sof foyda va amortizatsiya ajratmalari) yetarlimi?;
Korxonaning olgan sof foydasi uning pul mablag’lariga bo’lgan joriy talabini qoplash uchun yetarlimi?.
Egri uslub orqali pul oqimlarini tahlil etishda yuqoridagi singari analitik hisobot tuziladi va pul oqimlarini hisoblash tizimi yaratiladi. Mazkur tizim orqali korxonaning pul oqimlariga har bir faoliyat turi qanday ta’sir ko’rsatayotganligi o’rganiladi. Egri uslubni qo’llash orqali har bir ko’rsatkich pul mablag’lariga qanday va qancha miqdorda ta’sir ko’rsatganligini ko’rishimizga imkon beradi. Jadvaldan ko’rinadiki, har ikkala uslub orqali ham pul mablag’lari qoldig’i bir xil natijani bermoqda. Bundan ko’rinadiki korxonada pul mablag’lari harakati buxgalteriya hisobi va hisobotlarida to’g’ri aks ettirib borilgan.
Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning pul oqimlarini tahlil qilish natijasida pul mablag’larining taqchillik sabablari to’g’risidagi dastlabki xulosalarni qilish mumkin bo’ladi.
Bunday sabablarga quyidagilarni ko’rsatib o’tish mumkin:
Xo’jalik sub’ektlarining mol-mulk va mahsulot sotish rentabelligini pastligi;
Soliqlar va dividend to’lovlarining yuqori ekanligi;
Korxonalarda qoplash manbalaridan yuqori bo’lgan kapital xarajatlarining katta miqdorda amalga oshirilishi;
Me’yordan ortiqcha bo’lgan zahira va xarajatlarni tashkil etishga pul mablag’larining yo’naltirilganligi;
Korxonalarda aylanma mablag’lar aylanishining pastligi, ya’ni aylanma mablag’larning aylanishi sekinligi hisobiga korxona oborotiga pul mablag’larining qaytishi sekinligi natijasida oborotga qo’shimcha pul mablag’larini jalb etilganligi;
Balans passivida qarz majburiyatlari ulushining ortishi hisobiga qarz va kreditlarni qoplashga hamda foiz to’lovlariga yuqori miqdorda to’lanmalar qilinganligi.
Bugungi kunda xo’jalik sub’ektlarining umumiy pul oqimiga asosan mahsulot (ish, xizmat)larni sotishdan tushgan tushum dinamikasi, mol-mulkning iqtisodiy rentabelligi va qarz mablag’lari bo’yicha to’langan foizlar summalari ta’sir etmoqda.
Ma’lumki, pul oqimlarining dinamikasiga baho berishda har bir mamlakatning o’ziga xos xususiyalari va ularning iqtisodiy rivojlanishiga qarab baho beriladi. Hozirda iqtisodiy jihatdan rivojlangan mamlakatlarda pul oqimlarining dinamikasini o’rganish va ularga baho berishga katta ahamiyat qaratib kelinmoqda.
