|
8.2. Risklarning tasniflanishi va turkumlanishi
Investitsion rivojlanishga quyidagilar ta’sir ko‘rsatadi: siyosiy, ijtimoiy, savdo
va ishga aloqador muhitdagi ko‘pgina o‘zgarishlar; texnika-texnologiyadagi, mehnat
unumdorligi va baholardagi o‘zgarishlar; atrof-muhit holati; amaldagi soliqqa tortish,
huquq bo‘yicha va boshqalar bo‘yicha muammolar ta’sir ko‘rsatadi. Bularning
barchasi loyihalarda aniq riskning mavjudligini - loyihani muvaffaqiyatsizlikka
uchrash xatarini yoki foydani o‘rniga zarar olishi mumkinligini oldindan aniqlab
beradi.
Iqtisodiy kategoriya sifatida risk - bu bo‘lishi mumkin bo‘lgan yoki
bo‘lmaydigan hodisa. Agar bu ijobiy hodisa bo‘lsa (foyda, daromad yoki boshqa
tushum) va salbiy (harajatlar, zarar, yo‘qotish) natija bo‘lishi yoki hech qanday natija
bo‘lmasligi mumkin.
Moliyaviy operatsiyalar risk darajasini baholashni, uning miqdorini aniqlashni
va uni kamaytirish chora-tadbirlarini qo‘llashni talab qiladi.
Mamlakat iqtisodiyotiga o‘z sarmoyasini kiritayotgan investor nuqtai-nazarida,
shu mamlakatdagi holat, vaziyat investitsion muhit deb ataladi. Investitsion muhit
bir qator risk omillarini o‘z ichiga oladi. Bu omillar rivojlanish istiqbollari, ichki va
tashqi shart-sharoitlar va vaziyat ta’siri ostida vujudga keladi. Ko‘p hollarda
mamlakatdagi ijtimoiy-siyosiy holat va uning rivojlanish istiqbollariga qarab
ijtimoiy-siyosiy, ichki va tashqi risklar taxmin qilinadi.
Investitsiya loyihasini risklarini tasnifini turli tizimlari mavjud.
Birinchidan, loyiha faoliyatining bosqichlari va fazalari bo‘yicha tasniflash:
investitsiyalash oldi fazasidagi, investitsiyalash fazasidagi, ishlab chiqarish fazasidagi
risklar.
Ikkinchidan, loyiha faoliyati ishtirokchilari uchun risk tahdidlariga ta’sir
etishning imkoniyatlarini mezonlari bo‘yicha tasniflash. SHu nuktai-nazar bo‘yicha
riskni: ichki va tashqi risklarga ajratish mumkin. Tashqi risklarga siyosiy risklar va
155
fors-major risklari kiradi. Fors-major riskiga tabiiy ofatlar: yong‘in, suv toshqini,
qurg‘oqchilik kabilar kiradi. Tashqi risklar loyiha faoliyatining barcha faza va
bosqichlarida mavjud.
Uchinchidan, riskdan himoyalash imkoniyatlari nuqtai-nazaridan tasniflash:
Sug‘urtalanadigan risklar;
Sug‘urtalanmaydigan risklar.
Sug‘urtalanadigan risklar o‘z navbatida:
kafolat;
sug‘urta;
zahira fondi hisobiga qoplanadigan risklarga bo‘linadi.
Bundan tashqari, loyiha faoliyatining haqiqiy amaliyotiga asoslangan, eng ko‘p
uchraydigan risklar ham bo‘lib, ularga loyiha ishtirokchilari e’tibor bersalar
ham, hech bir guruhlash mezoni doirasiga kirmaydigan risklar ham mavjud. Ular:
Iqtisodiy qonunlarning va iqtisodiy holatning o‘zgarib turishi,
investitsiyalash va foydadan foydalanish shartlari bilan bog‘liq risklar;
tashqi iqtisodiy risklar-savdo va mahsulot etkazib berishga
cheklashlar kiritish, chegaralarning berqilishi va shu kabi ehtimolliklar riski;
siyosiy holatning noaniqligi, hududdagi yoki mamlakatdagi
noma’qul ijtimoiy-siyosiy o‘zgarishlar riski;
texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlar dinamikasi, yangi texnika-
texnologiya parametrlari, mahsulot sifati haqidagi ma’lumotlarning to‘liq
emasligi yoki noaniqligi;
bozor kon’yunkturasining, ya’ni aniq davrdagi iqtisodiyotning joriy
holatini harakterlovchi belgilar, masalan, baho, valyuta kurslari, yalpi ichki
mahsulot va boshqalarning o‘zgarib turishi;
tabiiy iqlim sharoitlarining, tabiiy ofatlar ehtimolining o‘zgarib turishi;
ishlab chiqarish texnik risklari-asbob-uskunalarning buzilishi va
to‘xtab qolishi, ishlab chiqarishdagi brak va boshqalar;
loyiha ishtirokchilarining o‘zlarini tutishlari, qiziqishlari,
maqsadlarining noaniqligi, ularning moliyaviy holati va ishdagi obro‘si haqidagi
156
ma’lumotlarning to‘liq emasligi, noaniqligi.
Iqtisodiyotning ayrim tarmoqlari va loyihaning ayrim turlari bo‘yicha risklar
bo‘lishi mumkin. Masalan, konchilik va neft-gaz qazib chiqarish sanoatida geologik
riskka, ya’ni zahiralarni to‘g‘ri baholash riskiga alohida e’tibor beriladi. Kimyo
sanoati, kon qazib olish, qora va rangli metollurgiya loyihalarida ekologik riskka
katta e’tibor beriladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
