Korporativ boshqaruv: prinsiplar, siyosat va amaliyot

 
 
 

---

 
 
117 
6- BOB. 
Korporativ boshqaruvning modellari
. 
Reja: 
 
.  
.  
 
O‘zbekistonda korporativ boshqaruvning milliy modeli . 
,  O‘zbekistonda  korporativ  boshqaruvning  milliy  modeli,  Unitar  (investor) 
modeli, Minoritar Aksiyadorlar. 
 
 
Turli 
mamlakatlarda 
Korporatsiyalarni 
boshqarish 
tarkibi 
korporativ 
munosabatlarni tartibga soluvchi qonunchilik asoslari, muayyan mamlakatda yuzaga 
kelgan  xarakterli  boshqaruv  tarkibi  kabi  omillar  bilan  belgilanadi.  Har  bir 
mamlakatda Korporatsiyalarni boshqarish tarkibi uni boshqa  mamlakatlar tarkibidan 
farqlab turadigan ma’lum bir elementlarga ega.  
Ma’lumki,  Korporatsiyalarni  boshqarishning  uchta  asosiy  modeli:  ingliz- 
amerika modeli, nemis modeli va yapon modeli doim umume’tirof etib kelinadi 
Korporativ  boshqaruvning  modellarining  qo‘yidagi  shakllari  mavjud 
hisoblanadi: 
- Unitar (investor) modeli – AQSH, Buyuk Britaniya, Avstraliya; 
- Ikki pog‘onali (manfaatdor shaxslar) modeli – Germaniya; 
-  Kontinental model; 
- Tarmoq modeli – YAponiya (keyretsu), Koreya (chaebol). 
Unitar model: 
- Boshqaruvning  yagona  organi  –  uning  tarkibida  ijro  etuvchi  direktorlardan 
ko‘ra mustaqil direktorlar ko‘proq bo‘lgan unitar Direktorlar Kengashi (Aksiyadorlik 
mulkchilikning «Inglizsakson» modeli: 24 - 30% Aksiya harakatsiz, uzoq vaqt kichik 
korxonalar  qo‘lida  bo‘ladi  va  nazorat  paketini  shakllantiradi,  70-80%  Aksiya, 

---

 
 
118 
aksincha,  harakatchan,  vaqti  -  vaqti  bilan  bozorga  olib  chiqiladi  va  bir  kishining 
qo‘lidan boshqasiga oson o‘tadi); 
-  Aksiyadorlik  kapitalning  katta  qismi  inglizsakson  udumlarida  tarbiyalangan 
mayda investorlar sarmoyasidan iborat;  
-  Jismoniy  shaxslarga  qarashli  bo‘lmagan  Aksiyalar  asosan  institutsional 
investorlar qo‘lida jamlangan; 
-  Qimmatli  qog‘ozlar  bozori  yuqori  samaradorligi  va  likvidligi  bilan  ajralib 
turadi; 
-  Minoritar Aksiyadorlar huquqlarini himoya qilish yuqori darajada; 
- Jalb qilingan direktorlar ishtirokidagi kuchli korporativ boshqaruv. 
Ingliz-  amerika  modeli  Buyuk britaniya,AQSH,  Avstraliya,  YAngi  Zelandiya, 
Kanada  va  boshqa  mamlakatlarda  qo‘llaniladi  hamda  ishtirokchilarning  ko‘p  soni 
bilan  ajralib  turadi  Ushbu  modelda  yakka  tartibdagi  va  Korporatsiyadan  mustaqil 
bo‘lgan  Aksiyadorlarning  bo‘lishi  shuningdek  uchta  asosiy  ishtirkochilar: 
Boshqaruvchilar, direktorlar, Aksiyadorlarning huquq va majburiyatlarini belgilovchi 
aniq ishlab chiqilgan qonunchilik bazasi mavjud.  
Mazkur  modelda  boshqaruvning  yagona  kollegial    organi  –  direktorlar 
kengashi ko‘zda tutilgan bo‘lib, unga Aksiyadorlar va ijroiya organi rahbarlari kiradi. 
SHuningdek  AQSH  qonunchiligiga  ko‘ra  bosh  direktor  va  kompaniya  direktorlari 
kengashi  lavozimlarini  qo‘shib  olib  borishga  yo‘l  qo‘yiladi,  bunday  holat 
kompaniyalarning 80 foizida kuzatiladi. 
Mazkur  model  bo‘yicha  mulkdorlarning  asosiy  maqsadi  –Korporatsiya 
Aksiyalari  kursi  qiymatining  o‘sishi  hisobiga  daromad  olish.  SHuning  uchun  ingliz 
amerika  modelida  asosiy  rolni  fond  birjalari  o‘ynaydi,ular  talablarnini,  axborotni 
ochib berish darajasini va boshqa talablarni belgilaydi. 
Korporativ boshqaruvning amerika tizimi xususiyatlari AQSHda Aksiyadorlik 
mulkchilikning 
xususiyatlariga 
bevosita 
bog‘liqdir. 
Xususan, 
amerika 
Korporatsiyalariga  boshqa  investorlardan  ko‘ra  o‘z  ta’sirini  kuchliroq  o‘tkaza 
oladigan yirik investorlarning yo‘qligi xosdir.  
Amerika  Korporatsiyalarining  Aksiyadorlik  kapitali  yuqori  darajada  kichik 

---

 
 
119 
paketlarga  tarqab  ketgan  bo‘lib,  AQSH  Korporatsiyalari  aksariyatining  reestrlarida 
umumiy kapitalning bir foizidan oshig‘iga egalik qiluvchi birorta xususiy shaxs yoki 
institutsional  investor  qayd  qilinmagan.  Natijada  Aksiyadorlarning  birorta  guruhi 
direktorlar  kengashiga  a’zolik  qilishga  alohida  da’vogar  bo‘la  olmaydi.  Ikkinchi 
muhim  xususiyat  shundaki,  xususiy  shaxslarga  qarashli  bo‘lmagan  Aksiyalarning 
ko‘pchiligi  institutsional  investorlar  –  nafaqa  va  o‘zaro  yordam  (paychilik)  fondlari 
qo‘lida  jamlangandir.  Bu  investorlar  qo‘llarida  50%dan  oshiq  kapitalni  jamlaydi, 
ko‘proq  moliyaviy  menejer  sifatida  qatnashishga  moyilroq  bo‘lib,  direktorlar 
kengashi  ishida  qatnashishga  intilmaydilar  va  odatda  o‘zlari  yirik  paketga  egalik 
qilgan  kompaniyalar  uchun  mulkchilik huquqidan  kelib  chiqadigan  mas’uliyatni  o‘z 
zimmalariga olishdan o‘zlarini olib qochadilar. 
 
. 
Ikki pog‘onali model (insayderlik): 
Rahbarlik va ijrochilik organi: 
- Kuzatuv kengashi (Direktorlar kengashi); 
- Ijroiya organi. 
 
Vazifalarning  qat’iy  taqsimlanishi.  Kengash  a’zolari  ijroiya  organiga 
a’zolik qilishi mumkin emas. 
Kontinental model: 
- Doimiy egalarda 70 - 80% Aksiya jamlangan, 20 - 30% Aksiya esa “chakana” 
sotiladi  va  xaridorlar  ularga  mablag‘larni  vaqtincha  joylashtirish  vositasi  sifatida 
qaraydilar;  
-  Aksiyadorlik  sarmoyasini  yirik  “ulgurji”  investorlar  tashkil  qilib,  bir  - 
birining Aksiyasiga o‘zaro egalik qilish (kuchli qaramlik) tizimi keng rivojlangan;  
- Kuzatuv kengashida kompaniya hodimlarining salmoqli vakilligi; 
- Uzoqni ko‘radigan investorlar; 
- Qimmatli qog‘ozlar bozori kichikroq va likvidligi kamroq. 
Nemis  modelining  AQSH  modelidan  farqli  o‘laroq,  Aksiyadorlik  kapitalining 
katta  qismi  boshqa  kompaniyalar  egaligida  turadi:  umumiy    kapitalining  yarmidan 

---

 
 
120 
ko‘pini  bir  -  birining  Aksiyalariga  egalik  qilish  tizimi  o‘z  ichiga  oladi.  SHaxsiy 
investorlar  nemis  modelida  ikkinchi  yirik  investorlar  guruhini  tashkil  qilsa  ham 
(nemis  kompaniyalari    umumiy  Aksiyalarning  taxminan  16%  iga  egalik  qiladi)  ular 
Aksiyalarining  ko‘p  qismi  taqdim  etuvchiga  sertifikati  ko‘rinishiga  ega  bo‘lib,  bu 
sertifikatlar ularning egalari topshirig‘iga ko‘ra, xususiy Aksiyadorlar Aksiyalarining 
juda  katta  qismi  jamlangan  banklar  tomonidan  boshqariladi.  SHuning  uchun, 
Germaniya  kompaniyalarini  erkin  sotuvda  bo‘lgan  Aksiyalarining  juda  katta  ulushi 
(90%dan  ortig‘i)  tashkilot-  investorlar  tomonidan  boshqariladi.  (o‘zlari  Aksiya 
egalari bo‘lmasa ham).  
Korporativ  boshqaruvning  nemis  modeli  yoki  kontinintal  modeli  G‘arbiy 
Evropa  (Germaniya,Avstriya,YU  SHveysariya,  Niderlandiya)  va  SHimoliy  evropa 
mamlakatlariga  xos  tizimdir.  Aksiyadorlik  jamiyatlarining  boshqaruv  modeli  uch 
bo‘g‘ini  bo‘lib,  o‘z  ichiga  Aksiyadorlarning  umumiy  yig‘ilish,  kuzatuv  kengashi, 
boshqaruvni  oladi,  Bu  modeldan  Fransiyadagi  20  foiz  Korporatsiyalarda  hamda 
Belgiyada, Markaziy va SHarqiy evropaning aksariyat mamlakatlarida foydalaniladi. 
Germaniyada investorlarning ulushi tarkibi 
1.  YAkka tartibdagi investorlar hissasiga 17 foiz Aksiyalar to‘g‘ri keladi,  
2.  Korporativ  investorlar  esa  nemis  kompaniyalarining  Aksiyasini  64  foizini 
nazorat  qiladi,  SHundan  (22  foizi  banklar,  sug‘urta  kompaniyalari,  pensiya 
jamg‘armalari va boshqa moliya institutlari; 42 foizi nomoliya Korporatsiyalari) 
3.  Bundan  tashqari  Germaniya  Korporatsiyalari  kapitali  tuzilmasida  xorijiy 
investorlarning  (14%)  va  davlatning  ulushi  (5%)  bu  kursatkich  esa  Buyuk 
britaniyadagi kursatkichlardan ikki barobar yuqori.   
Germaniyada  AQSHdan  farqli  o‘laroq  birorta  Korporatsiya  Aksiyadorlik 
kapitalining katta qismi boshqa Korporatsiyalarga tegishli bo‘ladi, ya’ni Aksiyalarga 
qarama qarshi egalik qilish tizimi mavjud. 
Yirik nemis kompaniyalarida beshta yirik kompaniyalar hissasiga ularning har 
biri Aksiyalarini 40 % i to‘g‘ri keladi. 
YAkka  tartibdagi  investorlar  qo‘lida  so‘rovchiga  sertifikat  shaklida 
Aksiyalarning  20  %  kamrog‘i  to‘plangan.ular  ham  banklarga  beriladi.  Germaniya 

---

 
 
121 
Aksiyadorlik  kapitali  yuqori  darajadagi  konsentratsiyaga  ega,bu  Korporatsiya 
faoliyatini  nazorat  qilishdan,  fond  bozori  xizmatlaridan  kamroq  foydalanishdan 
manfaatdorlikni yuqori darajasidan dalolat beradi. 
Germaniyada direktorlar kengashida raislik qilish huquqi ko‘pincha banklarga 
va  investitsiya  kompaniyalariga  beriladi.  Eng  katta  Aksiya  paketlari  egalarini 
manfaatlarini  tijorat  banklari  himoya  qiladi.Aksiyadorlaning  nomidan  ishonchnoma 
asosida umumiy yig‘ilishlarda ishtirok etadi. 
Germaniyada Korporatsiyalarning ustidan banklar nazorati tizimi qaror topgan. 
German  modeli  asosiy  yutug‘i  -  o‘zaro  ijtimoiy  ta’sir  tamoyilini  amal  qilishi 
e’tirof  etiladi.Ushbu  tamoyil  korporativ  munosabatlar  barcha  ishtirokchilarini 
manfaatlarini    moslashtirishga  qaratilgan,  shuningdek  barcha  taraflarni  uzoq 
muddatlarga 
maqsadlarga 
buysundiradi. 
Korporatsiya 
barqarorligini 
va 
Korporatsiyalar o‘rtasidagi aloqalar turg‘unligini oshiradi. 
German  modeli  kamchiliklari  –  nemis  kompaniyalarining  etarlicha 
moslashuvchan  emasligi,  tavakkalchilikdan  qochishlari,  rivjlanish  uchun  tez 
qarorlarni qabul qila olmaslik (shtat qisqartirish, tugatish, sotib yuborish). 
Nemis  kompaniyalarining  Aksiyadorlik  kapitali  yirik  Aksiyadorlar  qo‘lida 
kuchli  darajada  jamlangan.  Natijada,  amerikalik  kasbdoshlariga  nisbatan  nemis 
mulkdorlari  va  ular  kapitalini  boshqaruvchi  moliya  institutlari  o‘z  kompaniyalari 
bilan  ancha  yaqin  ish  munosabatlarida  bo‘ladilar.  Oqibatda,  ular  mulkchilik 
huquqlaridan  faol  foydalanishdan  va  kompaniya  faoliyati  ustidan  nazorat  qilishga 
qatnashishdan ko‘proq darajada manfaatdordirlar. Boshqaruv organlari tuzilmalari va 
ular faoliyatini tashkil qilishning turli modellarini baholashda, har bir model o‘zining 
kuchli  va  zaif  tomonlariga  ega  ekanligini  tushunish  muhimdir.  Ushbu  tizimlarning 
har  biri  ham  samarali  bo‘lishi  mumkin,  agar  ular  mos  ravishdagi  boshqaruvi  bilan 
o‘zlari  joylashgan  ayni  bir  ijtimoiy  tizimning  huquqiy,  madaniy  va  ijtimoiy  - 
iqtisodiy mohiyatiga monand bo‘lsa. 
. 
 
YApon modeli mazmuniga ko‘ra amerika modeliga ham, germaniya modeliga 

---

 
 
122 
ham o‘xshamaydi, biroq ikkala modelning ayrim xususiyatlarini o‘z ichiga olgan:  
o‘lmasdan, Kengashning barcha a’zolari yuqori boshqaruv organi vakillari yoki eski 
 a’zo  bo‘lgan kompaniyalarning o‘zaro Aksiyalariga egalik qilish holati muhim o‘rin 
  
- insayderlarning etakchiligi. 
YApon modeli (tarmoq modeli) deb ham ataladi – nemis modelida bo‘lganidek 
o‘zaro ish munosabatlari bilan bog‘langan kompaniyalar Aksiyalariga qarama qarshi 
egalik  qilish    bu  tadbirkorlik  guruhlari  «Keyretsu»  ni  tashkil  topishda  o‘z  ifodasini 
topgan.  
Bu  guruhlarga  kirgan  tadbirkorlar  odatda  o‘z  Aksiyalari  uning  boshqa 
a’zolariga sotadilar. Aksiyalarga qarama qarshi egalik qilish Keyretsu a’zolariga bir 
birining faoliyatini nazorat qilish imkonini beradi va o‘zaro bog‘langan kompaniyalar 
o‘rtasida  yaqin  hamkorlikni  ta’minlaydi.  Guruhdagi  banklar  faoliyati  ulradan 
sanoatga  katta  investitsiyalar  qilishni  talab  etadi.  YAponiya  banklari  YAponiya 
Korporatsiyalarining uzoq muddatli Aksiyadori emas, nemis banklaridagidek doimiy 
kuzatuv kengashi a’zosi emas balki inqirozli vaziyatlarda qo‘llaniladi. 
YApon  modelida  Moliya  sanoat  guruhlari  (MSG)  -  Belgilangan  tartibda  mos 
keluvchi idoralarda ro‘yxatga olingan yuridik jihatdan mustaqil, moddiy resurslari va 
kapitallarini  umumiy  iqtisodiy  maqsadga  erishish  uchun  birlashtirgan  korxonalar, 
moliyaviy  va  investitsiya  institutlari  guruhi.  MSGda  markaziy  (bosh)  Korporatsiya 
ixtisoslashgan  tashkilot  –  “boshqaruvchi  kompaniya”  ham,  guruhga  kiruvchi  ishlab 
chiqarish  korxonasi  yoki  birlashma,  bank,  moliya  yoki  sug‘urta  kompaniyasi  ham 
bo‘lishi mumkin. 
O‘zbekistonda    Xolding  -    Aksiyalar  nazorat  paketiga  ega,  ularning 
operatsiyalari  ustidan  nazoratni  amalga  oshirish  maqsadida  boshqa  kompaniya  va 
korxonalar  faoliyatini  boshqaradigan  yoki  nazorat  qiladigan  Aksiyadorlik 
kompaniyasi.  Xolding  kompaniyasi  o‘zining  ishlab  chiqarish  salohiyatiga  ega 
bo‘lmasligi va ishlab chiqarish faoliyati bilan shug‘ullanmasligi mumkin. 
 
 

---

 
 
123 
Korporativ boshqaruv tizimi har bir davlatda o‘ziga xos xususiyatlaridan kelib 
chiqqan  holda  va  ijtimoiy-iqtisodiy  holatga  moc  ravishda  turlicha  bo‘ladi. 
Mamlakatda korporativ boshqaruvning rivojlanganlik darajasi aksiyadorlar huquqlari, 
ularning  kapitali  va  aksiyadorlik  jamiyatlarining  rivojlanganlik  holati  bilan  bevosita 
bog‘liqdir.  Hozirgi  davrda  jahon  amaliyotida  korporativ  boshqaruvning  Amerika, 
Germaniya  va  YAponiya  modellarini  ko‘rishimiz  mumkin.  Mamlakatimizda 
korporativ  boshqaruvni  rivojlantirishga  hissa  qo‘shayotgan  yosh  olimlarimizdan 
D.Suyunov bu modellarni tasniflagan.