1.2.Dividendlarni to’lash modeli va uni qayta investitsiyalash dasturi Korporatsiyalarda dividend siyosatiga korxonani rivojlantirishning uning
bozor qiymatini eng yuqori darajada oshirishga qaratilgan umumiy moliyaviy
strategiyasi nuqtai nazaridan qaralishi lozim. Bu doim ham dividendlarni eng
yuqori miqdorda to‘lashni anglatmaydi, chunki korxonada dividendlarni foydaliroq
qo‘llash yo‘llari doim topiladi. Korxonada dividend siyosati katta ahamiyatga ega
bo‘lib, ushbu siyosat korxonaning kapital tuzilmasiga, korxonani
moliyalashtirishga va investitsiya siyosatiga ta’sir ko‘rsatadi. Dividend
siyosatining asosiy maqsadi mulkdorlar tomonidan foydaning joriy iste’mol
qilinishi bilan uni kelajakda korxonaning bozor qiymatini ko‘taradigan va strategik
rivojlantirishini ta’minlaydigan darajada oshirish o‘rtasida maqbul mutanosiblikni
o‘rnatishdan iborat. Korxonada dividend siyosatining asosiy prinsiplari dividendlar
miqdorini belgilash tartibining oshkoraligi va aksiyalar egalariga dividendni o‘z
vaqtida to‘lashidan iboratdir. Korporatsiyalarda dividend siyosati quyidagi uslubiy
talablarga rioya qilingan holda olib borilishi shartdir:
1. Umumiy barqarorliknita’minlash, aksiyadorlik jamiyatida rahbariyat o‘zgarsa ham dividend siyosatini oqilona yuritishni ta’minlash.
2. Barcha aksiyadorlarning u xoh majoritar, xoh minoritar aksiyador bo‘lishidan qat’iy nazar ularning manfaatlari doimo hisobga olinishi.
3. Puxta o‘ylangan dividend siyosatini o‘tkazishda e’lon qilingan tamoyillar va qoidalardan vaqtincha majburiy og‘ishlar yuz berganda oshkoralikni
amalga oshirish.
Dividend siyosatini amalga oshirishda quyidagi omillardan
foydalanish o‘z ahamiyatiga egadir:
1. Signalli samara.Aksiyalarning narxi tushganda dividendlarni tushirish,
narxi oshganda esa kelgusida yuqori foyda olinishi aniq bo‘lsa dividendni ko‘tarish
maqsadga muvifiqdir.
2. Mijoz samarasi. Turli guruhlardagi investorlar dividend to‘lashning
turlicha siyosatini talab qiladilar. Masalan, keksa yoshdagi xususiy aksiyador
(investor)lar dividendni pul ko‘rinishda olishni hohlaydilar. Yirik xususiy
aksiyador (investor)lar pulga ehtiyojlari bo‘lmasa, dividendlarini korxona
foydasini reinvestitsiyalash (qayta moliyalashtirish)ga sarflashni afzal ko‘radilar.
SHuning uchun aksioner va investorlarni korxona rahbariyati dividend siyosatini
o‘zgartirishi haqida xabardor qilishi va ovozga qo‘yishi kerak. Agar oshkoralik
bilan dividend siyosati olib borilmasa, salohiyatli aksionerlar o‘zlarining ulushini
sotishga harakat qiladilar va sotib yuboradilar. Aksiyadorlar yaxshi yoki yomon
bo‘lmaydilar, balki ular firmaning qiymatidan kelib chiqqan holda samarali
dividend siyosati olib borilishini afzal ko‘radilar yoki o‘zgartirishlar haqida
xabardor bo‘lishlarini, o‘zgartirishlarda qatnashishlarini hamda ular ma’qullagan
dividend siyosatini yurgizilishini hohlaydilar. Demak, mijozning samarasi shunday
o‘rin tutadiki, salohiyatli aksiyadorlar korxonaning kelajagini o‘zlarining kelajagi
bilan bog‘lagan holda oladigan dividendlarining hajmini oshirish uchun samarali
loyihalarga sarflashni afzal ko‘radilar.
3. Dividend siyosatining barqarorligi.Kompaniya turli davrlarda turli
miqdorda dividendlar to‘lashi mumkin. Pul mablag‘larining oqimi ko‘payganda
to‘lov miqdorini oshirish, investitsion loyihalarni amalga oshirishda pul
mablag‘larini jalb etishga ehtiyoj sezilsa to‘lov miqdorini kamaytirish mumkin.
Biroq aksionerlar dividendga o‘zining xarajatlarini rejalashtirgan bo‘lsa va
korxona to‘lamasa, aksionerlar o‘rtasida jiddiy noqulayliklar shakllanadi. Shuning
uchun korporatsiyaning dividend siyosati aksionerlarning talablarini korxonaning
ichki ehtiyojlari o‘rtasidagi mutanosiblikni ta’minlashga qaratilgan bo‘lishi kerak.
Bunda quyidagi omillarga e’tiborni qaratish zarur: korporatsiya mutaxassislari
qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha besh yildan o‘n yilgacha bo‘lgan muddat oralig‘idagi
foyda va dividendlarning dinamikasini prognozlash; kon’yunkturaning
barqarorligini ushlab turishga harakatlarni amalga oshirish, bunda foyda va
dividendlarning o‘sishi kuzatiladi; dividendlarning barqarorligini ta’minlash;
dividendlarni to‘lashda rejaviy koeffitsientlardan foydalanish; salohiyatli
investorlarning dividendlarini reinvestitsiyalashga sarflashi uchun samarali
loyihalarni amalga oshirish; tashqi moliyalashtirish manbalarini jalb eta olish
imkoniyatlari va ularning narxlari. Qoldiq prinsipi bo‘yicha dividendlar to‘lash
modeli orqali kompaniya quyidagilarni aniqlaydi: kapital qo‘yilmalarning optimal
byudjetini; byudjetni moliyalashtirish uchun aksiyadorning zaruriy kapital
summasini; taqsimlanmagan foydaning reinvestitsiyalash darajasini maksimal
imkoniyatlarini; yirik hajmda foydaga erishilgandagi dividendlarni to‘lashni yo‘lga
qo‘yish. Shu tarzda dividend qoldiq foydadan to‘lashni yo‘lga qo‘yilishi
korxonani optimal dividend siyosatini amalga oshirishiga ko‘mak beradi. Bu
prinsipni formula ko‘rinishda bersak, u quyidagicha ifodalanadi:
