Korporativ boshqaruv fakulteti mustaqil ish

foydalarni foydalilikni aniqlashda qiyoslab ko’radi va ma’lum tovar va xizmatlarni ishlab chiqarilishini davom ettirish yoki to’xtatish keraklini belgilaydi. Aylanma harakatli diagramma uy-ho’ja’ligi va korxonalarning o’zaro iqtisodiy faoliyatlarini qaror qabul qilishning bir-biriga bog’langan, murakkab suratini tasvirlab beradi. Iqtisodiyot uchun, bu hayot –mamot qonuniyatidir. Uy-xo’jaliklari va korxonalar sotuvchi va sotib oluvchilaridir. Korxonalar resurslarni sotib oladi va mahsultlarni sotadi. Uy-xo’jaliklari esa mahsulotlarni sotib oladi va resurslarni sotadi. Iqtisodiy resurslarni va foydalanib bo’lingan xizmat va tovarlarni saot yo’nalishiga qarama-qarshi haqiqiy aylanma harakati va daromat hamda iste’mol harjlarini saot yo’nalishiga tomon harakatini ko’rish mumkin.²

Bozorning ichki tuzilishi murakkab bo‘lganligi sababli uni turkumlashda quyidagi asosiy mezonlarga asoslaniladi:

- bozorning etuklik darajasi;

- sotiladigan va sotib olinadigan mahsulot turi;

- bozor sub’ektlari xususiyatlari;

- bozor miqyosi,

- iqtisodiy aloqalar tavsifi va boshqalar.

Bozorning etuklik darajasiga qarab rivojlanmagan bozor, klassik (erkin) bozor, hozirgi zamon rivojlangan bozorlarga bo‘linadi. Rivojlanmagan, shakllanayotgan bozor ko‘proq, tasodifiy tavsifga ega bo‘lib, unda tovarni tovarga ayirboshlash usuli (barter) ko‘proq qo‘llaniladi. Bozorning bu turi tarixan hali haqiqiy pul kelib chiqmagan davrga to‘g‘ri keladi. Lekin hozirgi davrda ham ayrim mamlakatlarda pul inqirozga uchrab, ijtimoiy ishonchni yo‘qotgan, bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan davrlarda ham bu bozor amal qilishi mumkin. Erkin (klassik) bozor – tovar va xizmatlarning har bir turi bo‘yicha juda ko‘p ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar, ya’ni sotuvchilar va sotib oluvchilardan iborat bo‘lib, pul orqali ayirboshlash jarayonida ular o‘rtasida erkin raqobat kelib chiqadi, narxlar talab va taklif o‘rtasidagi nisbatga qarab erkin shakllanadi, raqobatning turli usullari qo‘llaniladi, aholi va ishlab chiqaruvchilar keskin tabaqalanadi. Hozirgi zamon rivojlangan bozori – bunda davlat ham bozor ishtirokchisi bo‘lib, bozor ancha tartiblashtiriladi va boshqariladi, turli xil birjalar va boshqa oldi-sotdi jarayoniga xizmat qiluvchi sohalar rivojlangan bo‘ladi, raqobat kurashlari aholining tabaqalashuvi yumshatilib, ularning daromadlari darajasi o‘rtasidagi farqlar kamayadi.

Bozor hududiy jihatdan quyidagi turlarga bo‘linadi: mahalliy bozorlar (Toshkent bozori, Samarqand bozori, Urgut bozori, London bozori, Nyu-York bozori, Pekin bozori va boshqalar); milliy bozorlar (O‘zbekiston bozori, Rossiya bozori, Ukraina bozori,Angliya bozori, Amerika bozori, Xitoy bozori va boshqalar);
mintaqaviy bozorlar (Markaziy Osiyo yoki Osiyo bozori, G‘arbiy Evropa bozori) va jahon bozori.

Sotiladigan va sotib olinadigan tovar, xizmat turiga ko‘ra bozorlar quyidagi turlarga bo‘linadi: iste’mol tovarlari va xizmatlari bozori, ishlab chiqarish vositalari va ishchi kuchi (resurslar) bozori, valyuta bozori va fond birjalari, ilmiy texnika kashfiyoti va ishlanmalar bozori.

Muomalaga chiqadigan sub’ektlarning xususiyatiga ko‘ra ulgurji va chakana savdo to‘g‘risida gap yuritiladi. CHakana savdoda asosan sotib oluvchilar fuqarolar hisoblanadi. Turli shakldagi korxonalar, firmalar, xususiy do‘konlar va boshqalar esa sotuvchi hisoblanadi. Ulgurji savdoda davlat tomonidan qishloq xo‘jalik mahsulotlarini xarid qilish alohida o‘rin tutadi. Bunda asosiy xaridor davlat, sotuvchilar esa dehqon va fermerlar xo‘jaliklaridir.

Bozorning beshta asosiy savoli

Bozor tizimining asosiy xususiyatlari bozor iqtisodiyotining quyidagi beshta muhim savolga javob bo’la olishini tushunishga yordam beradi:

• 
  Qanday mahsulot va xizmat turlari ishlab chiqariladi?
  
• 
  Ular qay yo’sinda ishlab chiqariladi?
  
• 
  Ulardan asosan kimlar foydalanishi mumkin?
  
• 
  Bu tizim o’zgarishlarga qanday bardosh beradi?
  
• 
  Tizimning muvaffaqiyat garovi nimalardan iborat?
  

Mazkur beshta savol birinchi bo’limdan muhokama qilingan mahsulot ishlab chiqarish imkoniyatlari chizig’ini belgilovchi iqtisodiy tanlovlarni yoritib beradi. Ular inson ehtiyojlari cheksiz bo’lgan bu dunyoda tanqis resurslarni aks ettiradi. Iqtisodiyotning barcha ko’rinishlari shu beshta savolga murojaat etadi.

Qanday tovarlar va hizmatlar ishlab chiqariladi?

Bozor tizimi muayyan turdagi va miqdordagi xizmat va tovarlarni ishlab chiqarishni qanday hal etadi? Bu savolga jo’yali javob mana bunday: Doimiy foyda keltirayotgan xizmat va tovarlar ishlab chiqarilaveradi va foyda keltirmayotganlari ishlab chiqarilmaydi. Daromatlar va kamomatlar mahsulot sotuvidan tushadigan umumiy tushumlar (UT) va o’sha mahsulotlarning ishlab chiqarishning umumiy muqobil narxi (MN) o’rtasidagi farqlaridir. (Iqtisodcgilar uchun esa, iqtisodiy narxlarga mehnatga to’lanadigan to’lovlargina emas, balki tovar ishlab chiqarishda ishlatilgan boshqa resurslarni jamlash va tashkillastirish uchun sarflangan harajatlar ham kiradi.)

Sanoatdagi davomiy iqtisodiy foyda (UT>MN) mahsulot ko’lamini kengaytirishga va resurslarni o’sh sanoatga yo’naltirishni taqozo qiladi. Amaldagi karxonalar o’sib boradi va yangilari qo’shiladi. Shunday qilib, sanoat ko’lami kengayadi. Sanoatdagi davomiy iqtisodiy kamomat (UT tovar ko’lamini kamaytiradi va o’sha karxonaga resurslar yo’naluvini to’xtatib qo’yadi. Ba’zi amaldagi ishlab chiqarish karxonalarining hajmi torayadi; hatto ba’zilari o’z faoliyatlarini tamomlashga majbur bo’ladi. Sanoatning ishlash sur’ati qisqaradi. Bozor tizimida haridorlarni qo’li ustundir. Chunki ishlab chiqarilgan tovarlarning miqdori va turlarini belgilashda iste’molchi ustunligi asosiy ahamiyatni kasb etadi. Iste’molchilar o’z ta’blari va hamyoniga mos keladigan tovarlar uchun daromatlarini tovar sotib olishda sarflaydilar. Huddi shu yo’sinda, ular bozordagi o’zlarining ehtiyojlarini belgilaydilar. Agar ma’lum turdagi tovarga ko’proq talab bo’lsa, korxonalar o’sha mahsulotni ishlab chiqarib, savdoga chiqaradi. Yoki aksincha, tovar o’ziga sarflangan harjni qoplay olmasa, u mahsulot savdoga qo’yilmaydi. Ular asosan iste’molchilarning talablariga to’liq mos keladigan mahsulotlarnigina sotuvga chiqaradilar. Iste’molning talablari nafaqat qaysi ishlab chiqarish korxonalari ishlay olishini, balki qaysi turdagi tovarlar bozor talablariga bardosh bera olishini belgiluvchi muhim ko’rsatkichdir. Faqatgina foyda keltirayotgan sanoatlar, korxonalar va raqobatbardosh mahsulotlargina saqlanib qoladi. Shuning uchun, korxonalar o’zlari xohlagan tovar–mahsulotlarni ishlab chiqaraverishi mumkin emas. Iste’molchilarni bozordagi talablari qay bir turdagi tovarlar foy keltirishi yoki qaysilari kamomat keltirishlarini ko’rsatib beradi. Shunday ekan, bu qanday turdagi iste’mol tovarlarini sotuvga chiqarish mumkin emasligini aniqlab beradi. Ishlab chiqaruvchilar iste’molchi didi va xohishiga mos keluvchi tovarlarni ishlab chiqarishga harakat qiladi, aks holda ular bankrotlikka yuz tutishi mumkin. Huddi shu qonuniyat resurs ta’minotlariga ham ta’luqlidir. Resurslardan foydalana olishlik o’sha tovar- mahsulot va xizmatlarni sotuvidan kelish chiqib amalga oshiriladi. Avtomobil sanoari ishchilar xizmatidan foydalanishga muhtojlik sezadi sababi avtomobillar sotilmoqda. Lotin tilini o’rganuvshilar va shu tilga talab borligi tufayli doim Lotin tili o’qituvchilariga talab bo’laveradi. Daromatga yo’naltirilgan resurs ta’minotchilari iste’molchilar didiga va vaqt sinovida bardosh bermagan tovarlar uchun reusrslardan foydalanishga imkoniyat bermaydi. Bozorning samarali ishlashiga yordam beruvchi asosiy omil iste’molchilardir; mos ravishda ishlab chiqaruvchilar va ta’minotchilar ularning talablarini qondirish uchungina xizmat qiladi. (Muhim savol 8)

Mahsulot va xizmatlar qanday ishlab chiqariladi?

Mahsulot va xizmatlar ishlab chiqarishda qanday texnologiya va resurs manbaalardan foydalaniladi Mahsulot ishlab chiqarish qanday tashkillashtiriladi? Bunga javob: tovar ishlab chiqarishda eng kam harj talab qilinadigan usul texnikalardir. Raqobat bozordan yuqori narx bilan ishlaydigan ishlab chiqaruvchilarni siqib chiqarishi tufayli, foydalilik dajasi o’sha ishlab chiqaruvchidan tovarlarni eng kam harj sarflab ishlab chiqarishni talab qiladi.

Bunday kamharjli mahsulot ishlab chiqarishga erishish uchun korxonalar mehnat va kapitalning eng muqobil o’rtalamasidan foydalanib, o’sha resurslarning mahsuldorligi va narxlarni shunga yo’naltiradi. Bu yana ishlab chiqarish texnikalari yetkazib berish harajatlari va mahsulot ishlab chiqarishga maksimal darajada mos keladigan qilib joylashtirishni taqozo qiladi. Eng kamharj mahsulot ishlab chiqarish tovar ishlab chqarishda iqtisodiy jihatdan eng samarali texnikalardan foydalanishni taqozo qiladi. Eng samarali ishlab chiqarish texnikalari quyidagilarga bog’liq bo’ladi:

• 
  Mavjud texnalogiya, ya’ni nazarda tutilgan tovarni ishlab chiqaruvchi turli resurs manbaalaridir.
  
• 
  Kerakli resurslarning narxlari
  

Agar texnikalarning bozordagi narxlari baland bo’lsa, ma’lum turdagi tovarlarni ishlab chiqarishda bir necha kamharjli resurslarni talab qiladigan turidan foydalanish iqtisodiy jihatdan samarasiz bo’lishi mumkin. Daromat va resurs harajatlari dollar va sentlar bilan o’lchanadigan bo’lsa, iqtisodiy samaradorlikka tanqis resurslardan iloji boricha kamroq sarflab ma’lum turdagi mahsulot ishlab chiqarish orqali erishish mumkin. Aytaylik, 15 dollarlik yuvinish sovuni ishlab chiqarish uchun eng kam mablag’ sarflash eng samarali natija bo’lishi mumkin.

Mahsulotni kimlar sotib oladi?

Bozor tizimi umumiy mahsulotning taqsimlash orqali ikki hil ko’rnishni oladi. Umuman olganda, xohlagan mahsulot iste’molchilarga taqsimlanishi mumkin, uning amaldagi bozor narxini iste’molchilar to’lashga xohish va qurbi etgan taqdirdagina Ba’zi mahsulot, aytaylik, kichik yaxta 3000 dollar tursa, unda qurbi yetgan haridorlar ularni sotib olishlari mumkin. Qurbi yetmaganlari uni sotib ololmaydi. Yaxtalar va shu turdagi boshqa tovarlarni sotib olish imkoniyati haridorlarning daromat miqdorlari va tovarlarni raqobatbardoshlik hamda narxlari kabi boshqa omillarga bog’liq bo’ladi.

Agar haridorlar yetarlicha daromat va pul mablag’lariga ega bo’lgan taqdirda, ular bularni sotib olishlari mumkin bo’ladi.Ularning daromatlari- ning miqdori (1) ular ta’minlab bera olishi mumkin bo’lgan resurslar hamda mulk miqdorlariga hamda (2)

resurslar bozorida o’sha resurslarning narxlariga bog’liq bo’ladi. Resurs narxlar (oyliklar, stavkalar, ijara, foyda kabilar) har bir insonning daromat miqdorlarini belgilaydi va, shuning uchun, har bir insonning sotib olish imkoniyatiga bog’liq bo’ladi. Agar soatiga 200 dollar pul ishlab topadigan huquqshunos va soatiga 10 dollar ishlab topadigan ishchi yiliga ishlab topish uchun bir hil vaqt sarflasa, huquqshunos ishchiga qaraganda o’sha berilgan muddat ichida iste’mol mahsulotlaridan 20 barobar ko’qroq sotib olishi mumkin bo’ladi.

Tizim o’zgarishlariga qanday moslashadi?

Bozor sistemalari dinamik ko’rinishdadir: iste’molchilar talabi, texnologiya, va resurs ta’minotlar, bularning barchasi o’zgaruvchandir. Bu degani, iste’molchining talabining muayyan ko’rinishi, texnologik alternativlarning turlichaligi hozirdagi eng samarali resurslarning taqsimlanishi demakdir. Vaqt o’tgan sari iste’molchining talabining o’zgarishi, ishlab chiqarishning yangi usullarining kashf etilishi va resurs ta’minotining o’zgarishi natijasida mavjud resurslarning miqdori eskirib, samarasiz bo’lib qoladi. Masalan, iste’molchilar bozor yetkazib berishi mumkin bo’lgan darajadan kamroq sut va ko’proq sharbat xohlaydi deb tasavvur qilaylik. Iste’molchilarning talabining o’zgarishi sut va sharbatni ma’lum bir miqdorda ishlab chiqarishga turtki bo’ladi. Boshqa omillarni hisobga olganda, sharbat sanoatidagi narx va foydalar oshadi va sut sanoatidagi narx esa pasayadi. Insonning shahsiy ehtiyoji mavjud raqobatchilarni mahsulot ko’lamini oshirishga va yangi raqobatchilarni ko’proq sharbat ishlab chiqarishga chorlaydi va shu bilan mos ravishda sut mahsulotlarini ishlab chiqarish sanoatini yopilib ketishiga olib keladi. Sharbat sanoatidagi baland narxlar va yuqori darajadagi iqtisodiy foyda nafaqat o’sha sanoatni kengayishiga, balki, shuningdek, o’sha sanoatga o’z tovar ishlab chiqarish ko’lamini ta’minlovchi muhim resurslarni qo’lga kiritishiga kerak bo’lgan mablag’ni berib yuboradi. Balandroq narxlar va foydalar sharbat ishlab chiqaruvchi sanoatni ishlatilinmayotgan boshqa ta’minot vositalaridan ko’qroq resurslarni jalb etishga undaydi. Sut mahsulotlari ishlab chiqarish sanoatida buni aksi kuzatilib, u yerga kamroq ishchilar va resurslar jalb etiladi. Iqtisodiyotdagi bunday sharoitga moslashuv, iste’molchi talablaridagi o’zgarishlarga muvofiq javob bo’ladi. Bu esa iste’molchini amaldagi ustunligini ko’rsatadi.

Bozor tizimi ulkan tizimli sistemadir. Narx va foydalarni o’zgarishi orqali u iste’molchini talab istaklarini qondirish payida bo’ladi va ishlab chiqarish korxonalari va resurs ta’minotlari o’ziga kerakli xulosa chiqaradi. Narx va foyda ta’sirida iste’molchi talabidagi o’zgarishlar ba’zi sanoatlarni kengayishiga va boshqalarini qaiqarishiga olib keladi. Bunday moslashuv resurslar bozoriga yo’naltiriladi. Kengayib borayotgan sanoatlar ko’proq resurslarni jalb etishi va qisqarib borayotgan sanoatlar o’z faoliyat ko’rsatish ko’lamlarini qisqartirishi bilan resurs narxlaridagi yuzaga kelgan o’zgarishlar (misol uchun, oylik maoshlari) va daromatga yo’naltirilgan resurslar qisqarib borayotgan sanoatdan kengayib borayotganiga yo’naltiriladi. Narxlar va foydalarning yo’naltirilgan vazifasi bozor tizimini eng muhim asosidir. Bunday tizimiz, ba’zi boshqaruv idoralari ishlab chiqarish va resurslarni mavjud sanoatlarga yo’naltirgan bo’lar edi. Huddi shunday yuzaga kelgan tahlil bu tizimni boshqa fundamental o’zgarishlarga, misol uchun, turli resurslar va texnologiyalardagi o’zgarishlarga moslashuviga imkoniyat berishini ko’rsatadi.

Bu tizim muvaffaqiyatga qanday erishadi?

Jamiyat, albatta, iqtisodiy yuksalishni (ko’proq mahsulot ishlab chiqarish) va insonlarni turmush darajalarini oshishini istaydi (kishi boshiga ko’proq daromatga erishilishi). Bozor tizimi jamiyatdagi insonlarni turmush darajalarini oshishini belgilovchi omillaridan hisoblangan ham texnologiyalarni takomillashuvi ham davlat byudjetini to’planishiga qanday erishadi?

Texnologiyaning takomillashuvi. Bozor tizimi texnologiyaning takomillashuvi uchun kuchli turtki bo’ladi va sifatsiz tovarlarni o’rniga yaxshiroqlarini almashtirishga imkoniyat yaratadi. Ishlab chiqaruvchi yoki korxona raqobatchilarni hisobiga daromat va iqtisodiy foydaga erishadilar. Birinchi yili samaradorlik bilan ishlayotgan korxona keyingi bir necha yil mobaynida moliyaviy muammolarga yuz tutishi mumkin.

Texnologiyaning takomillashuvi, shuningdek, ishlab chiqarish va yetkazib berish bilan bo’g’liq harajatlarni qisqartirish ko’maklashuvchi yangi usullardan foydalanishni ham o’z ichiga oladi. Iste’molghiga o’zining narx qisqarishini pastroq mahsulot narxi orqali singdirib yuborib, korxona savdo ko’lamini oshiradi va raqobatchi firmalar hisobiga iqtisodiy foydaga erishadi.

Bundan tashqari, bozor tizimi sanoat bo’ylab texnologiyaning takomillashuvining tez sur’atda kengayishini ta’minlaydi. Raqobatchi firmalar tez sur’at bilan rivojlanayotgan firmalarga taqlid qiladi yoki tez orada bankrotga ushrashlari mumkin. Ba’zi hollarda, natija ijodkor tanazzul bo’lib chidadi: yangi turdagi mahsulotlar va ishlab chiqarish usullari avvalgilarini tamomila barbod qiladi. Masalan: kompakt disklarini savdoga chiqarilishi gramplastinkalarni muomaladan chiqarib yubordi yoki MP3 va boshqa turdagi raqamli texnikalar CD disklarini siqib chiqardi.

Kapitalning jamg’arilishi. Ko’p texnologik takomillasuv qo’shimcha kapital tovarlarini talab qiladi. Bozor tizimi kapital tovarlarga talabni oshishi hisobiga mahsulotlarni o’shanday tovarlarni ishlab chiqarish uchun kerakli resurslar bilan ta’minlaydi. Ya’ni, bozor tizimi ham iste’mol ham kapital tovarlarga talab bor ekanini biladi. Ammo kapital tovarlarga bo’lgan talabni kim belgilaydi?

Javob: korxona egalari va tadbirkorlar. Foydali daromatga ega bo’lganligidan, ular o’sha daromatni bir qismini kapital tovarlari ishlab chiqarishga sarflaydi. Agar texnologik innovatsiyalar muvaffaqiyatli bo’lsa, bunday yo’l tutish kelajakda foydali daromatni yanada ko’paytiradi. Shuningdek, stavkalarni to’lash yoki aksiyalarni sotib olish orqali firma yoki korxona daromatni ba’zi qismini ko’proq kapital tovarlarga talabni oshirishga asrab qo’yadi.

“Ko’rinmas Qo’l” nazariyasi. Adam Smit. 1776 yilda yozgan Millatlar Boyligi kitobida ilk marotaba bozor tizimini boshqaruvi shahsiy va ijtimoiy manfaatlar orasidagi ajoyib bog’liqlik yaratisgini aytib o’tgan edi. Firmalar va resurs ta’minotchilari o’zlarining shahsiy ehtiyojlarini oshirib va yuqori sur’atdagi raqobatdosh bozor tizimi doirasida harakatlanib, ayni paytda, go’yo “ko’rinmas qo’l” tomonidan boshqarilayotgandek, umumiy va ijtimoiy manfaatlarini yuzaga chiqaradilar. Masalan, ko’rib chiqdikki, raqobat sharoitida, korxonalar foydani oshirish maqsadida yangi va talabgor mahsulotlarni ishlab chiqaradilar. O’sha ishlab chiqarilgan mahsulotlar jamiyat farovonligini oshiradi. Yana ular muayyan turdagi tovarlarni ishlab chiqarishda eng kamharj resurslardan foydalanadilar chunki bunda qilish, ularning shahsiy ehtiyojlaridan kelib chiqadi. Aks holda, korxona bankkrotga yuz tutishi mumkin. Ammo, ayni paytda, tanqis resurslardan eng kamharj foydalanish ijtimoiy manfaatlar yuzasidan ham yuzaga keladi. U resurslardan jamiyat uchun kerakli bo’lgan mahsulotni ishlab chiqish orqali ularni sarflaydilar. Raqobatbardosh bozor tizimi orqali boshqariladigan va yuzaga kelgan shahsiy ehtiyoj jamiyat ehtiyjidagi o’zgarishlarga to’liq mos kelishni ta’minlab beradi. Yo’qotishlarga chap berib, foydani ko’zlagan korxonalar va katta pul daromatini ko’zlayotgan resurs ta’minotchilar resurslarni taqsimlanishidagi o’zgarishlarni kelishib oladilar va jamiyatni ehtoyojlarini qondirishga harakat qiladilar. Raqobat huddi shunday shahsiy ehtiyojni avtomatik holda boshqaradi va o’zlari xohlamagan tarzda jamiyatning eng maqbul manfaatlarini jadallashtiradilar. Ko’rinmas qo’l firmalar foydalarini oshirganda va resurs ta’minotchilari daromatlarini ko’paytirganda, bu guruhlar, shunigdek, jamiyatni foyda va daromatlarini ham oshiradilar. Quyida bozor tizimining ushta asosiy afzalliklarini ko’rib chiqamiz:

• 
  Samaradorlik. Jamiyat tomonidan ko’p ehtiyoj sezilgan tovar va xizmatlar ishlab chiqarilishda resurslardan oqilona foydalanishni ta’minlash kerak. Bunda o’z navbatida usullardan ham tartibli foydalanishni ko’zda tutadi va bu mahsulot ishlab chiqarishning yangi va mahsuldor yo’li hisoblanadi.
  
• 
  Rag’batlantirish. Bozor tizimi mahorat, qattiq mehnat va tashabbuskorlikni rag’batlantiradi. Ishdagi katta tajriba va say-harakat ko’proq tovar ishlab chiqarishga va ko’proq daromat olishga yordam beradi. Pirovard natijada, bu insonlarni turmush darajasini tubdan yaxshilashga yordam beradi. Shunga o’xshash tarzda, tadbirkorlarni tavakkallardan qo’rqmasligi yuqori darajadagi foydali daromatni qo’lga kiritishga yordam beradi. Muvoffaqiyatli innovatsiyalar iqdisodiy rag’batni jadallashtiradi.
  

►
Erkinlik. Bozor tizimining eng katta noiqtisodiy mulohazasi shahsiy erkinlikka ko’p e’tibor berishdir. Markaziy rejalashtirishdan farqli o’laroq, bozor tizimi iqtisodiy faoliyatni hech qanday zo’rlashlarsiz muvofiqlashtiradi. Bozor tizimi, darhaqiqat, buni tanlov va korxonaning erkinligini kuchayishini ta’minlaydi. Korxonalar va ishchilar bozor tizimi taqdim etayotgan mukofot va jazolarga tayyor turadi.³