Ko’pgina o’smirlar o’zlarini muammolarini hal etish uchun konferensiyaga murojaat etadilar

kompyuter dasturlari kiradi. Ular oilaviy kompyuterlar va ularda saqlanayotgan ma’lukmotlarga zarar etkazadi. SHuningdek, Internetdagi ma’lumotlar almashish jarayonini ham susaytiradi. Agar bunday zarar keltiruvchilarning oldini olish choralarini ko’rish, zararli tomonlarini tushuntirish va ularga qarshi kurashish uchun sog’lom fikrni shakllantirish orqali farzandlaringiz va oilangizga keladigan zararni kamaytirgan bo’lasiz.
Qarshi (1926 37 yillarda Behbudiy) - Qashqadaryo viloyatidagi shahar (1926 yildan), viloyat markazi (1943 yildan). Qashqadaryo vohasining markazida, Qashqadaryo boʻyida, xalqaro t. yil va avtomobil yoʻllari kesishgan joyda.
Dastur - 1) biron-bir faoliyat, ishning mazmuni va rejasi; 2) siyosiy partiyalar, tashkilotlar, alohida arboblar faoliyatining asosiy qoidalari va maqsadlari bayoni; 3) oʻquv fani mazmunining qisqacha izohi; 4) teatr, konsertlar va b.
Kompyuter (ing . computer - hisoblayman), EHM (Elektron Hisoblash Mashinasi) - oldindan berilgan dastur (programma) boʻyicha ishlaydigan avtomatik qurilma. Elektron hisoblash mashinasi (EHM) bilan bir xildagi atama.
Kurash - sport turi, belgilangan qoidaga muvofiq ikki sportchining yakkama-yakka olishuvi. Kurashish sanʼati koʻp xalqlarda qadim zamonlardan buyon maʼlum. K. ayniqsa Yunonistonda keng tarqalib, qad. olimpiada musobaqalaridan doimiy oʻrin olib kelgan.
VIRUS NIMA Bolalarga virusni kompyuterlarni me’yorda ishlashiga, yozib olish xalaqit beruvchvi, ma’lumotlarni zararlovchi yoki ularni uchirib yuborishga olib keluvchi dasturligini tushuntiring. Ular Tarmoqdagi kompyuterlar va Internet orqali tarqaladi. Ularni ishlashini susaytiradi va boshqa nosozliklarni keltirib chiqaradi. Insondagi viruslar singari xavflilik darajasiga ega. Kompyuter viruslari engil noxushlikdan so’zsiz vayrona qiluvchi darajasidagi kuchga ega. Biroq ularning yaxshi tomonlari ham bor, ya’ni inson ishtirokisiz uni tarqatib bo’lmaydi.Virus shikast etkazish uchun fayl yoki elektron xat kimdir tomonidan tarqatilishi lozim. CHuvalchang singari murakkab viruslar avtomatik tarzda boshqa kompyuterlarga yoyilishii mumkin. Bir qator viruslar esa –“troyan otlari” (afsonaviy Troyan otlari sharafiga bag’ishlab nomlangan) foydali dasturlarni tanlab, foydlanuvchilarni ularni yuklab olitshga ishontirish orqali shikastlantiradilar. Alohida “troyan otlari” foydali dasturlar singari ishlab, tizimni yoki Tarmoqqa ulangan kompyuterlarga zarar etkazadi. Viruslarning har xil turlari va ularning funksiyalari haqida tasavvurlarga ega bo’lish zarur, ammo xavfsizlik tizimini antivirus vositalarini muttasil yaxshilash zarur. NOMAQBUL DASTURIY TA’MINOTLAR NIMA Farzandlaringizga “nomaqbul dasturiy ta’minot” sifatida sizning roziligingizsiz notanish kishini kompyuterda dasturiy jarayonni bajaruvchi dastur tushunilishini tushuntiring. Ular siz va oilangiz haqida shaxsiy ma’lumotlar yig’ishi yoki reklama ma’lumotlari, e’lonlarni ko’rsatishi mumkin. KOMPYUTERINGIZNING SHIKASTLANGANLIGINI QANDAY ANIQLASH MUMKIN Kopyuteringiz sekin ishlay boshlashi yoki to’xtab qolishi va har daqiqada yuklashga zarurat tug’dirishi mumkin. Ba’zan viruslar kompyuterlarni qo’shish uchun zarur fayllarga hujum qiladi. Bunday hollarda kompyuterni qo’shasiz va bo’sh ekranga duch kelasiz. Bu asoratlar kompyuterni virus bilan shikastlanganligini alomatlari sanaladi. Maslahat: SHikastlangan faylni ochish va uchirishda shikastlantiruvchi dasturni olganligingizni birdan payqamaysiz. Ko’pincha viruslar o’zlarining shikastlantirish ishini birdaniga boshlamaydi. Xo’p bolalar ichida virusi bo’lgan elektron xatda jo’natgan ma’lumotlarga e’tiborli bo’lsin. Bunda virus zararlangan xat jo’natuvchisi sifatida sizning adresingizni ko’rsatish mumkin. Sizning kompyuteringizda virus bo’lishi shart emas. Bir qator viruslar elektron adreslarni soxtalashtiradilar. Agar kompyuteringiz to’satdan sekin ishlay boshladi yoki Internetga ulangan bo’lmasa ham nomaqbul dasturlar va shpion-dasturlarning qurboniga aylangan bo’lasiz. Ular hech qanda ogohlantirishsiz tizimga avtomatik yuklanadi. Ko’pincha ular siz yuklab olgan yoki o’rnatgan fayllarga birikib oladi. SHpion-dastur bannerni oddiygina chersangiz ham kompyuteringizni yuklanishga olib keladi. SHIKASTLANISH IMKONIYATINI QANDAY PASAYTIRISH MUMKIN Kompyuteringizni himoyalash imkoniyatini oshirish zarur. Kompyuteringizni himoyalashni kuchaytirishning uchta bosqichi bor: tarmoqlararo ekranni qshllang; yangilashni amalga oshiring; yangi antivirus dasturini qo’llang. Bu yuzasidan batafsil ma’lumotlarni httMicrosoft.com RusSecurityProtectDefault.mpsx veb-saytidan olishingiz mumkin. Ammo hech bir narsa kompyuterinegizning yuz foiz himoyalash kafolatini berishini unutmang. SHu sababli farzandlaringiz nama’lum muallifli ma’lumotlarni krib qolishidan ehtiyot bo’lishi lozim. Amalda barcha viruslar va tappon yuqtirilgan dasturlarni qo’shmasangiz va ochmasangiz ularnini shikast etkazishi amalga oshmaydi. Xavfli viruslardan ko’pgichiligi elektron xatda –fayllar orqali tarqaladi. Virus kasallanga fayllarni ochsangiz virus ishga tushadi. Maslahat. Bolalardan hech qachon bilib turgan holda buzilgan fayllarni ochishni taqiqlang. Mabodo siz yoki farzandlaringiz notanish kishidan elektron xat olsang uni so’zsiz uchirib tashlang. Baxtga qarshi ayrim hollarda tanish kishidan kelgan bu toifadagi fayllar ehtiyotsizlik oqibatida ochib yuboriladi. Viruslar va tapponlar pochta dasturlaridagi axborotlarni barchasini buzadi va belgilangan manzillar bo’yicha tarqaladi. Kompyuteringizga tushgan barcha boshqa manbalardagi axbortlarni tekshiring va buni farzandlaringizdan ham talab eting. Viruslar siz Internetdan yuklab olgan dasturlar yoki do’stlaringizdan olgan zararlangan disklar yordamida yoyilishi ham mumkin. Ammo ko’p hollarda shikastlantiruvchi dasturlar sizga kelgan noma’lum kishidan kelgan ma’ulumotlarni ochish yoki yuklab olishdan kelib chiqadi. Agar bolalar muttasil kompyuterdan foydalanganda adashib fayllarga kirib qolishi yoki fayllarni yuklab olishi oqibatida ham shikastlantirishi mumikn. Ba’zan farzandlaringiz o’zlari anglamangan holda kompyuterni shpion-dastur bilan zararlantirishi ham mumkin. Maslahat:Kalit so’zga amal qiling-fayllarni ishonchli manbalardan yuklab oling va xavfsizlikni kafolotlovchi ogohlantirishlarni o’qib boring. Bolalarga Tarmoqdan yuklab oladigan ma’lumotlarni sizdan so’rab so’rab amalga oshirishlarini tushuntirib qo’ying. Bolalar ishonchlii manbalardan yuklab olishni tushunmasalar, ogohlantirishlarga e’tibor qaratmaydi desangiz yordamchi ehtiyot choralarini ko’ring. Buning uchun bolalarni kompyuterdan cheklangan darajada foydalanishi uchun qo’shimcha hisobga olish papkasini oching, Internetdan foydalanishini, shpion-dastur yoki boshqa nomaqbul dasaturlarni yuklab olishini nazorat qiling. Antivirus dasturlari, shpion-dasturlar va kopyuterdan foydalanish xavfsizligini ta’minlovchi boshqa vositalarni Microsoftning httMicrosoft.com RusSecuritydownmoads Default.mpsx saytidan olishingiz mumkin. BOLALAR INTERNET TOVLAMACHILIK VA KREDIT KARTALARI MA’LUMOTLARINI O’G’IRLASH HAQIDA BILISHI LOZIM. Respublikamizda internet yordamida tovlamachilik qilish va kredit kartalari ma’lumotlarini o’g’irlash keng ko’lamda tarqalgani yo’q. Biroq bu hodisaning yuz berishi ostonasida turibmiz. Uning oqibatlari oldida g’aflatda qolish kerak emas. TOVLAMACHILIK NIMALARDAN IBORAT Internet muhitida tovlamachilik xakeralarning “phishing” texnikasini qo’llash orqali keng tarqalgan. Bunda soxta elektron xatda etakchi tugun (uzel) hovalasi kiritiladi. U foydalanuvchi uchun amalda tovlamachilik xarakteriga ega bo’lsa-da, ammo rasmiydek ko’zga tashlanadi. Xaker foydalanuvchini ishonchini qozonib, uning parolini, kredit kartasi raqamini va boshqa maxfiy axborotlarni uning zarariga foydalanish uchun o’zlashtirishga harakat qiladi. Bundan tashqari o’zingiz yoki farzandlaringiz Internet orqali tovar va xizmat to’lovlarini kredit kartada amalga oshirishi tovlamachilar uchun yaxshi himoyalanmagan sanalasiz. Tovar sotib olish va xizmat to’lovlarini amalga oshirishdan oldin kompaniyaning kredit kartasidan foydalanb amalga oshirilgan har qanday opertsiyadan so’ngra hisobingizni tekshiring. Kredit kartalar haqidagi ma’lumotlar ulkan serverlarda saqlanadi. Afsuski xakerlar bunday tizimlarni hech qiynalmasdan buza oladilar va undagi ma’lumotlarni zararli maqsadlarda foydalanidilar. Masalan, sizning kredit kartangizdagi pullarni o’zining hisobiga o’tkazib olish yoki biror to’lovni amalga oshirishda foydalanadi. SHAXSIY MA’LUMOTLARNI O’G’IRLASH XAVFINI KAMAYTIRISH. Veb-saytlarga tashprif etishda sharhlovchidagi veb-sayt manzilini yoki “Saralangan” («Izbrannogo»Favorites) havoladan foydalaning. Hech qachon shubhali elektron xat aks etgan havolalarni bekorga bosmang. Notanish kimsadan farzand SHAXSIY MA’LUMOTLARNI O’G’IRLANGANDA NIMA QILISH QILINADI Agar sizning shaxsiy ma’lumotlaringiz o’g’irlangan bo’lsa, tezkor chora-tadbirlar ko’ring: Parolni o’zgartiring;. Mijozlarga xizmat ko’rsatish bo’limlaridan ma’lukmot bering; O’zingizni bank yoki moliyaviy tashkilotlaringiz xabar berib, vaqtinchalik hisobingizni muhosara qilishlarini ayting; Moliyavi opertsiyalar haqida ma’lumot oling va ularni to’g’riligini tekshiring, o’zingizni moliyaviy muassasangizga aniqlangan ma’lumotlarni etkazib qo’ying; Hammasini qayd eting va saqlab boring. Har bir ishni bajarib bo’lganingizdan so’ngra hujjatlardan nusxa oling. BOLALAR INTERNETDAGI QIMOR (AZART) O’YINLARDAN QANDAY EHTIYOT QILINADI ODATIY O’YIN VA QIMOR O’YINLI SAYTLAR ORASIDAGI FARQLAR. Ko’pgina bolalar Internetdan ko’ngilochar saytlarni (masalan, o’yinlar) izlaydilar. Ular yangi o’yin saytini izlab turib, kartochli serverlarga tushib qolishi mumkin. Ko’pgina o’yinlar va ko’ngilochar saytlar voyaga etmaganlar uchun mo’ljallanmagan. Ular pulda qimor o’ynashi mumkin emas. O’yin saytlari bilan qimor o’yinlari saytlari stolli va so’zli o’yinlar, ochko to’plashga asoslangan arkadiy va boshqotirmalar o’yinlari tipiga ajratiladi. Bu erda o’yinli, na haqiqiy pul sarflanmaydi. Qimorli o’yin saytlari o’yin pullarini yutub olishga asoslangan. Pulli o’yinlarga asoslangan saytlarda esa haqiqiy pul yutuqlari o’ynaladi. BOLALAR PULGA O’YNALADIGAN O’YINLARDAN QANDAY EHTIYOT QILINADI Ota-onalar farzandlari nimani o’ynashi kerakligini aniqlashlari lozim. O’yin mavzularini belgilab olishlari lozim (faqat bilyar, strategiya va shaxmat deb aytishimiz mumikn) va o’yin ishtirokchilarini ajratib ko’rsatish lozim. Bolalarga pulli yutuqli o’yinlar o’ynash kerak emasligini uqtirish lozim. Ularga naqd yoki naqd bo’lmagan pulga daxldor bo’lmagan qiziqarli o’yinlarni o’ynashni taklif etish lozim. Bolalarga bunday o’yinlarning mexanizmlarini tushunishga yordam bering. Bu toifa o’yinlarni yaratuvchilari foyda olish uchun O’yinchilar yutganga nisbatan ko’proq pul yo’qotadilar. Farzandlaringizga Internetdagi kredit kartangiz raqamidan foydalanishga imkon bermang. Ularni bolalar olishi mumkin bo’lmaydigan joyga joylashtiring. Pulli tarmoqdagi o’yinlarda unga talab bor. Bolalar bilmasdan qarzdor bo’lib qolishlari mumkin. Pulga o’yin o’ynashga ishqiboz bo’lib qolishini tushuntiring. Bunga tobe bo’lish doimo yomon oqibatlarga olib keladi. Uni kasallik deb baholash mumkin. Agar kredit karata etarlicha mablag’ bo’lsa kishi uni tugatmagunga qadar o’ynaveradi. Bolangizning Internetdagi xatti-harakatlarini nazorat qiling. Ularni Internetdagi qaysi saytlarga kirishi va unda nima bilan mashg’ul bo’lishini kuzating. MABODO FARZANDINGIZ INTERNETGA BOG’LANIB QOLGAN BO’LSA-CHI Ko’pchilik ota-onalar farzandlarining ineternetda vaqtlarini o’tkazishlaridan aziyat chekmoqdalar. Dastlab katta yoshdagilar Tarmoqni yangi bilimlarning cheksiz manbai sifatida ijobiy qabul qilgan edilar. Ko’p o’tmay Internetdan o’smirlar uy vaziflarini bajarish yoki foydali manbalarni izlash uchun emas, balki chatda so’zlashish va onlayn o’yinlarini o’ynash bilan cheklanayotganligi aniq bo’ldi. Bolalarni o’yin bilan boshqa mashg’ulotlari orasida muvozanatini saqlash ota-onalar uchun doimiy yumush bo’lib kelgan. Internetning paydo bo’lishi bu vazifani yanada murakkablashtirib yubordi. Internetdagi muloqot va interaktiv o’yinlar bolalarni vaqtni sezish idrokini susayishiga olib kelmoqda. Quyida keltiriladigan bir necha maslahatlar farzandingizni Internet-tobeligidan xalos bo’lishiga yordam beradi. INTERNETGA TOBELIKNI PROFLAKTIKASI YUZASIDAN MASLAHATLAR. Farzandigizni psixologik xususiyatlariga e’tibor qarating. Ijtimoiy moslashishga qiynladigan bolalarda Internetga tobelik yuqori bo’ladi. Internetda noma’lum kishi sifatida qolish, biron bir xatoga yo’q qo’ysa uni muhokama qilmaslik, real hayotdan ko’ra muloqot qilish imkoniyatining yuqoriligi bunga sababdir. Bola internetda o’zining virtual olamini ancha oson tashkil etadi, bu esa unga qulaylik tug’diradi.SHu sababli bola real hayotda biror narsaga erishmasa, o’zi uchun qulay bo’lgan erga intiladi. Boshqa tomondan Internet tortinchoq bolalarni ancha kirishimli bo’lishiga, muloqot muhitini yaratishga yordam beradi. Uning rivojlanishiga va o’zini yuqori baholashiga olib keladi. Agar farzandingiz hayotda tund, tortinchoq yoki ma’yus bo’lsa, uning Internetga munosabatini e’tibor bilan kuzating. Internitga tobelik alomatlarini kuzating. Bu alomatlar ko’proq o’zining real hayotidan ko’ra o’zining ko’p vaqtini o’tkazayotgan Internetdagi virtual hayotiga mehr qo’ygan bolalarda uchraydi. Internetga tobe bolalar ko’pincha unda ishlab boshlagandan keyin undan chiqib ketishi qiyinlashadi. Mabodo uni Internetdan bir necha kun ajratib olsangiz, ruhiy siqilgan (depressiya) yoki asabiy bo’lib qoladi. Internetga tobe bola zarurat tug’ilganda Internet uchirilgandan so’ngra muloqotning boshqa kanallariga engil ko’chadigan bo’lib qoladi. U hozir qaerda muloqot qilayotganligini Tarmoqdamiyoki boshqa joydaligini oson farqlay oladi. Farzandingizdan Tarmoqda vaqtini o’tkazishi maktabdagi yutuqlariga, sog’lig’iga, oiladagilar va do’stlari bilan munosabatlarida qanchalik ijobiy ta’sir ko’rsatayotganligini so’rang. Farzandingiz qancha vaqtini Internetda o’tkazayotganligini aniqlashtiring. YOrdam uchun mutaxassis murojaat qiling. Agar farzandingizda internetga tobelikning jiddiy alomatlari namoyon bo’lsa, pedagog yoki psixolokka maslahat uchun murojaat qiling. Internetdan foydalanishga bog’lanib qolish depressiya, asabiylik yoki o’zini o’zi past baholash kabi muammolarning asorati bo’lishi ham mumkin. Bu muammolar hal etiladigan bo’lsa, Internetga tobelik o’zi-o’zidan o’tib ketadi. Internetda ishlashni taqiqlamang. U ko’pchilik bolalar ijtimoiy hayotining muhim bo’lagiga aylangan. SHunga ko’ra “Internetdan foydalanishning oilaviy qoidalar”ini o’rnating. Ularga quyidagi cheklovlarni kiritish mumkin: bolaning vaqtini kunora Internetda o’tkazish; uy vazifalarini bajarmasdan turib, Tarmoqqa kirmaslik; “katta yoshdagilar” uchun muljallangan materiallarga e’tibor qaratmaslik yoki chatga tashrif etishini cheklash. Muvozanatli holatni qo’llab-quvvatlang. Bolaning ochiq havoda boshqa bolalar bilan o’ynashiga olib keling va uni bunday muloqtga yo’naltiring. Bolaning Internetdan tashqarida muloqot o’rnatishiga yordam bering. Agar farzandingiz tortinchoq yoki tengdoshlari bilan muloqotda o’zini noqulay sezsa nima uchun maxsus treninglardan foydalanmasligingiz kerak Farzandingizni hammani qiziqishlariga ko’ra birlashtiradigan tugaraklarga ishtirokini ta’minlang va uning faoliyatini rag’batlantiring. Farzandlaringizni nazorat qiling. Internetdan foydalanishni va qaysi saytlarga murorjaat etayotganligi nazorat qiluvchi maxsus dasturlar mavjud. Masalan, ulardan biri MSN @Premium dir. Zukkoroq bolalar esa bunday xizmat turini uzib qo’yishga harakat qiladilar. Sizning yakuniy maqsadingiz esa farzandingizda o’zini o’zi nazorat qilishga o’rgatish hamda tartib-intizomlilik va mas’uliyatlilikni rivojlantirishdan iborat. Muqobillikni taklif eting. Agar farzandlaringiz onlayn tizimimdagi o’yinlarni yoqtirsa unga o’zi yotiradigan o’yinlarni muqobilini tanlashni taklif eting. Masalan, farzandingiz rolli o’yinlarni yoqtirsa, unga ushbu mavzuga bag’ishlangan kitoblarni o’qishni taklif eting. Uyingizda onlayn qaroqchiligini qanday oldini olish mumkin Onlayn qaroqchiligi –bu mualliflik huquqni beruvchi materiallarni, masalana, musiqa, filmlar, o’yinlar yoki dasturlarni huquqiy egasining ruxsatisiz noqonuniy nusxa olish va tarqatishdan (shaxsiy va tadbirkorlik maqsadlari uchun) iborat. Uyingizdagi qarorchilik xavflarini pasaytirish. Farzandingizni mavjud xavflar haqida ogohlantiring. Qaroqchilik mohiyatan odatiy o’g’irlikdir. Uning mohiyatini farzandlaringiz ilgariroq tushunsa yaxshi. Biroq bolalarga biron-bir faoliyatni yomon ekanligini har doim ham aytib bo’lmaydi. Mabodo farzandlaringizga noqonuniy fayllarni yuklab olish kompyuteringizni viruslar yoki shpion dasturlar orqali zararlanishiga olib kelishini tushuntiring. Maslahat: Farzandlaringizga filmlar, musiqali fayllar va dasturlarni noqonuniy yuklab olish yoki tarqatish kerak emasligini uqtiring. Farzandalarga haqiqiy (ltsenziyali)