Конструкцион материаллардан олинган заготовкаларни ташқи юк

Legirlangan po'latlar - tarkibida legirlovchi elementlar: xrom, nikel, molibden, vanadiy, volfram, marganes, mis, kremniy va boshqalar kiruvchi polatlardir. Legirlovchi elementlar polatga muayyan xossalar baxsh etish uchun qo'shiladi. Masalan, tarkibida albatta bo'ladigan qo'shimchalar bilan birga xrom va nikel ham bo'ladigan xrom-nikelli polatlarning mexanik xossalari yaxshi, korroziyaga chidamli, shuningdek issiqlikka chidamli bo'ladi. Ulardan mashinalarning ko'pchilik qismlari va uy-ro'zg'or buyumlari (zanglamaydigan qoshiq, va boshqalar) yuqori harorat hamda bosimlarda puxta bo'ladi. Ular quvurlar, aviamotorlar va kompressorlarning qismlari tayyorlashda ishlatiladi. Xrom-volframli po'latlarni olish oson. Buning uchun suyuqlanish tugashidan oldin zaruriy metall va qotishmalar qo'shish kerak. Lekin legirlangan po'latlar odatda maxsus elektr pechlarda 3000°C dan yuqori haroratda suyuqlantirib olinadi. Bu elektrtermik usul bo'lib, taikibida qiyin suyuqlanadigan metallar -molibden, volfram va boshqalar bor po'latlar olish uchun qo'llaniladi. Marten usuli bilan 85% gacha po'latlar ishlab chiqariladi. Bu usul bilan bir qatorda Bessemer va Tomas usullari ham qo'llaniladi.

Qotishmani qizdirish va sovitish natijasida uning ichki tuzilishini va, demak, fizikaviy, mexanik va boshqa xossalarini o`zgartirish termik ishlash deb ataladi.

Po`latni termik ishlash asoslarini D.K.Chernov yaratgan edi. D.K.Chernov kritik nuqtalarni kashf etdi va qizdirish xamda sovitish yo`li bilan po`latning strukturasini(ichki tuzilishini) o`zgartirish mumkinligini ko`rsatdi.

Qotishmalarni termik ishlash to`g`risidagi fanni rivojlantirishda Vatanimiz olimlarining xizmati ayniqsa kattadir. XX asrning boshlaridan qilingan ishlar natijasida termik ishlash nazariyasi anchagina rivojlandi. Vatanimiz olimlaridan A.A.Bochvar, N. A.Minkevich, S.S.Shteynberg, N.YA.Selyakov, N.T.Gudtsov, G.V.Kurdyumov, A.P.Gulyayev va boshqalarning, chet el olimlaridan R.Mel, E.Beyn, G.Ganneman, F.Vefer, G.Esser va boshqalarning ishlari ana shunday ishlar jumlasidandir.

Qotishmalarni termik ishlashning axamiyati g`oyat katta, chunki termik ishlash yo`li bilan ularning xossalarini juda keng chegarada o`zgartirish mumkin.

Qotishmalarni termik ishlashdan ko`zda tutiladigan maqsad ularning tuzilishini (strukturasini) o`zgartirish yo`li bilan mexanik xossalarini zarur tomonga qarab o`zgartirishdan iborat.

Termik ishlash operatsiyalarining shu operatsiyalar davom etadigan vaqt va temperaturalar oralig`i ko`rsatilgan tartibi termik ishlash rejimi deyiladi. Qotishmalarni termik ishlashda asosiy omillar temperatura bilan vaqtdir. Shu sababli har qanday termik ishlash rejimini to`g`ri burchakli koordinatalar sistemasida grafik tarzda ifodalash mumkin. Buning uchun ordinatalar o`qiga temperatura, abtsissalar o`qiga esa vaqt qo`yiladi. Bunday grafik (-rasmda tasvirlangan.

Termik ishlash rejimi qotishmaning qizdirilish vaqti Tqni, vaqt birligida necha gradus qizdirilishi, ya'ni qizdirilish tezligi vq ni, qizdirilish temperaturasi tmax, ya'ni qotishma qizdirilgan eng yuqori (maksimal) temperaturani, shu temperaturada tutib turilish vaqti Tt ni va sovitilish vaqti Ts ni, vaqt birligida necha gradus sovitilishi, ya'ni sovitilish tezligi vs ni ifodalaydi.

Qotishmaning qizdirilishi yoki sovitilish tezligi o`zgaruvchan bo`lishi ham mumkin. Agar qotishmaning qizdirilish yoki sovitilish tezligi o`zgarmas bo`lsa, bu hol temperatura-vaqt grafigida vaqtlar o`qiga qiyalik burchagi muayyan bo`lgan to`g`ri chiziq bilan ifodalanadi.

Qizdirilish yoki sovitish tezligi o`zgaruvchan bo`lsa, haqiqiy tezlik temperaturaning vaqt bo`yicha olingan birinchi hosilasiga, ya'ni temperaturaning cheksiz kichik o`zgarishi orasidagi nisbatga teng bo`ladi. Grafik tarzda esa qizdirish yoki sovitishning haqiqiy tezligi qizdirish yoki sovitish egri chizig`iga berilgan(masalan, tC) temperaturada o`tkazilgan urinma bilan vaqt o`qi orasidagi burchakning tangensiga teng bo`ladi.

Termik ishlash rejimi murakkab bo`lishi, ya'ni u juda ko`p qizdirishlar, uzlukli va bosqichli qizdirishlar (sovitishlar), manfiy temperaturagacha sovitish va boshqalardan iborat bo`lishi mumkin. Bunday termik ishlashni ham temperatura-vaqt koordinatalarida grafik tarzida ifodalasa bo`ladi.

Binobarin, temperatura-vaqt koordinatalarida termik ishlashning har qanday protsessi ifodalanishi mumkin ekan.

Detal yuzasiga termik va kimyoviy ta’sir qilib uni strukturasini, tarkibini va xossalarini o‘zgartirib kerakli xossalarini olish jarayoniga kimyoviy-termik ishlash deyiladi. Kimyoviy – termik ishlash jarayonida detal yuzasini ma’lum qatlami har xil elementlar bilan diffuzion to‘yinadi. Kimyoviy – termik ishlash detal yuza qatlamini qattiqligini, ishqalanib yeyilishga qarshiligini, toliqishga qarshiligini, kontakt chidamliligini, elektr va gaz karroziyasidan himoya qilinishlikni oshirish uchun ishlatiladi. Kimyoviy – termik ishlash (XTI) o‘z ichiga uchta davrni oladi. Birinchi davrda dastlabki muhitda kimyoviy reaktsiya ketadi. Natijada aktiv diffuziyalovchi elementlar hosil bo‘ladi, ya’ni ionlashgan holatda. Ikkinchi davr jarayonida ular metallni yutuvchi yuzasi bilan o‘zlashtiriladi (xazm qildiriladi), ya’ni diffuziyalovchi elementlarni adsorbtsiyasi ro‘y beradi. Natijada yupqa yuza qatlami diffuziyalovchi element bilan to‘yinadi. Uchinchi davrda to‘yinuvchi (yutuvchi) metall ichiga elementlarni diffuzion ichiga kiradi. Bu bilan qattiq eritma yoki fazoviy qayta kristallanish bo‘ladi. Kimyoviy – termik ishlash jarayonini birinchi va ikkinchi davri ancha tez o‘tadi, ayniqsa, uchinchi davrga nisbatan. Uchinchi diffuzion davrda diffuziyali zonani strukturasi va xossalari shakllanadi. Diffuziya jarayonini rivojlanishi qatlamni hosil bo‘lishiga olib keladi. Bu degani to‘yingan detal materiali qatlami hosil bo‘ldi degani. Bu qatlam kimyoviy tarkibi, demak, struktura va xossalari dastlabkidan farq qiladi. Diffuzion qatlamda diffuziyalanuvchi elementning taqsimlanishi, ya’ni element konstruktsiyasining qatlam bo‘yicha o‘zgarishi rasm da tasvirlangan.

Toblash usullari ’ Toblashning eng maqbul usuli po‘latning tarkibi, detallning shakli va o‘lchamlariga bog‘liq holda tanlanadi. Po‘latda uglerod qancha ko‘p bo'lsa, hajmiy o‘zgarishlar shu qadar katta, austenitning martensitga aylanishi shuncha past haroratda sodir bo'ladi, darzlar hosil bo'lish ehtimoli shuncha katta bo'lib, sovitish usulini shu qadar diqqat-e’tibor bilan tanlashga to'g'ri keladi. 46 Detal qancha murakkab bo‘Isa, detaining kesimidagi farqlar shuncha [katta, sovitishda paydo boiadigan ichki zo'riqishlar qiymati shu qadar •katta boiad