Konstitutsiyaviy

6-§. Konstitutsiyalarning turlari

Konstitutsiyalar  taraqqiyotning  turli  davrlarida  va  alohida 

sharoitlarda vujudga kelganligi sababli ularning turlari ham xilma-

xildir.  Ularning  turlanishiga  shakli,  qabul  qilinish  tartibi,  amal 

qilishi va boshqalar ta’sir qiladi.

Eng avvalo, Konstitutsiyalar yozilgan va yozilmagan konstitu-

tsiyalarga bo‘linadi. Aksariyat mamlakatlarning konstitutsiyalari alo

-

hida tartibda qabul qilingan, yagona hujjat tartibida mavjud bo‘lgan 

Konstitutsiya bo‘lib, ular yozilgan konstitutsiya deb e’tirof etiladi. 

Ayrim mamlakatlarda konstitutsiyalar yagona hujjat shaklida 

bo‘lmay, turli munosabatlarni tartibga soluvchi turli hujjatlar qabul 

---

47

qilingan bo‘lib, ular ham konstitutsiya hisoblanadi. Hatto konsti

-

tutsiyaviy kelishuv hujjatlari, odatlar ham konstitutsiya hisoblana

-

di. Bunday mamlaktlar konstitutsiyalari yozilmagan konstitutsiya 

deb hisoblanadi (Buyuk Britaniya, Shvetsiya va hokazo). Bunday 

mamlakatlarning konstitutsiyalari ham kuchli konstitutsiyaviy tu

-

zum bo‘lishini ta’minlamoqda.

Konstitutsiyalar yana qabul qilinish tartibiga qarab ham turlanadi.

Asosan konstitutsiyalar legitim vosita orqali, ya’ni ko‘pchilik 

e’tirof etgan yo‘llar bilan qabul qilinishi mumkin. Xalq tomonidan 

(referendum yo‘li bilan) – Rossiya, Fransiya Konstitutsiyalari, kons-

titutsiya qabul qilish uchun maxsus chaqirilgan ta’sis majlisi tomo

-

nidan – AQSh, Italiya, Hindiston konstitutsiyalari yoki qonunchilik 

organi – Parlament tomonidan (O‘zbekiston Konstitutsiyasi). Ay

-

rim mamlakatlar konstitutsiyalari oldin parlamentda qabul qilinib, 

keyin referendum orqali qabul qilingan (Ispaniya Konstitutsiyasi). 

Bunday tartibda qabul qilingan konstitutsiyalar hadya qilinmagan 

konstitutsiyalar hisoblanib, ularni qabul qilish tartibi demokratik 

hisoblanadi.  Jahon  konstitutsiyaviy  tajribasida  kam  uchrasa-da, 

oktroir  (yuqoridan  hadya  qilingan)  konstitutsiyalar  ham  uchray

-

di.  O‘z  davlati  uchun  monarx  davlat  boshlig‘i  tomonidan  hadya 

qilingan  konstitutsiya  bunga  misol  bo‘ladi.  Yaponiya  imperatori 

tomonidan  hadya  qilingan  konstitutsiya  hadya  qilingan  konstitu-

tsiyadir. Oktroir konstitutsiyalarining ikkinchi guruhiga mustam

-

lakachi davlat o‘z mustamlakasiga mustaqillik berayotganda qabul 

qilingan konstitutsiyalarni keltirish mumkin. Buyuk Britaniya o‘z 

qaramog‘idagi ko‘pgina davlatlarga konstitutsiya hadya qilgan.

Konstitutsiyalarni mamlakt dohiysi, yo‘lboshchisi nomi bilan 

atash ham tajribada ma’lum. 1936-yilgi SSSR Konstitutsiyasi Sta

-

lin Konstitutsiyasi, 1977-yilgi SSSR Konstitutsiyasi Brejnev Konsti

-

tutsiyasi, 1993-yilgi Rossiya Konstitutsiyasi Yelsin Konstitutsiyasi, 

deb  ham  ataladi.  Sababi,  shu  yo‘lboshchilar  konstitutsiya  qabul 

qilishda yetakchi rol o‘ynagan.

Konstitutsiyaga o‘zgartirish kiritish tartibiga qarab konstitu-

tsiyalar “yumshoq” va “qattiq” konstitutsiyalarga bo‘linadi. “Yum

-

shoq”  konstitutsiyaga  o‘zgartirish  kiritish  tartibi  oddiy  qonunga 

o‘zgartirish kiritish tartibiga o‘xshagan bo‘ladi. 

---

48

“Qattiq” konstitutsiyaga o‘zgartirish kiritishda murakkab tartib 

o‘rnatilgan. Masalan, shunday taklif tushgandan so‘ng muhokama 

uchun  ma’lum  vaqt  ajratiladi,  o‘zgartirish  kiritish  uchun  mutlaq 

ko‘pchilik  ovozi  talab  etiladi,  agar  konstitutsiya  federativ  davlat 

konstitutsiyasi  bo‘lsa,  o‘zgartirishni  federatsiya  subyektlari  ham 

ma’qullashi talab etiladi.

AQSh  Konstitutsiyasini  haqiqatan  qattiq  konstitutsiya  desa 

bo‘ladi. Uning qabul qilinganligiga 226 yil o‘tgan bo‘lsa ham, unga 

bor-yo‘g‘i 27 ta qo‘shimcha kiritilgan, uning ham 10 tasi dastlabki 

ikki yilda – 1787–89-yillarda kiritilgan.

Rossiya Konstitutsiyasi ham qattiq Konstitutsiya hisoblanadi. 

O‘zbekiston Konstitutsiyasiga o‘zgartirish kiritish uchun oddiy qo

-

nunlarga nisbatan ancha murakkab tartib o‘rnatilgan.

Bundan tashqari konstitutsiyalarni vaqtincha va doimiy kons-

titutsiyalarga  bo‘lish  mumkin.  Vaqtincha  konstitutsiyalar  o‘tish 

davrida, ko‘pincha davlat to‘ntarishlaridan keyin qabul qilinadi va 

ma’lum  vaqt  faoliyat  ko‘rsatadi.  Doimiy  konstitutsiyalar  muddati 

yo‘q,  uzoq  vaqt  davomida  amalda  bo‘ladi.  AQSh  Konstitutsiyasi 

hozir IV asr yuzini ko‘rgan eng keksa konstitutsiyadir.

Shunday qilib, konstitutsiya turlari: yozilgan va yozilmagan; 

hadya qilinmagan (legitim usulda qabul qilingan) va hadya qilin

-

gan  (oktroir);  qattiq  va  yumshoq;  vaqtincha  va  doimiy  turlarga 

bo‘linadi.