Konstitutsiyaviy

XIII bob. Fuqarolarning asosiy burchlari

1-§. Asosiy burchlar tushunchasi

Davlatda fuqarolarning huquqiy holati faqat ularning huquqlari 

mavjudligi bilan aniqlanmasdan, ularning aniq belgilangan burch-

lari mavjudligi bilan ham belgilanadi.

Burch  ijtimoiy  hayotda  zarur  kategoriyadir.  Ayniqsa,  fuqa

-

ro  va  davlat  munosabatlarini  to‘g‘ri  tashkil  etishda,  manfaatlar 

mushtarakligini ta’minlashda burch zarur bo‘lib, u davlatda ham, 

fuqarolarda  ham  bo‘ladi.  Mamlakatda  jamiyat,  fuqarolar,  davlat 

manfaatidan kelib chiqib, burchlar o‘rnatiladi. Bu yerda fuqarolar-

ning burchi, aniqrog‘i, asosiy burchi to‘g‘risida fikr yuritamiz.

Mamlakat qonunlarida fuqarolarning burchlari o‘rnatilib, ular 

fuqarolarning  huquqlari  buzilmasligi,  davlat  manfaatlariga  ziyon 

yetmasligi nuqtayi nazaridan belgilanadi.

Burch asosan qoidalardan kelib chiqadi, u doimiy yoki mud

-

datli bo‘ladi; davlat tomonidan belgilanadi va bajarilishi talab eti

-

ladi.  Burch  ixtiyoriy  bajarishga  xavola  qilinadi,  ixtiyoriy  bajaril

-

maganda jinoiy, ma’muriy jazolar qo‘llaniladi.

Burchni bajarish barcha uchun majburiy, ayrim burchlar esa, 

alohida  fuqarolarga  taalluqlidir.  Masalan,  harbiy  xizmatni  o‘tash 

burchi hammaga ham taalluqli emas. Xuddi shuningdek, qonunda 

belgilangan  soliqlar  va  mahalliy  yig‘imlarni  hech  qanday  daro

-

madga ega bo‘lmaganlar to‘lamaydi.

Fuqarolarga  yashash,  mehnat  qilish,  bilim  olish  va  boshqa 

faoliyatlari bo‘yicha ko‘plab burchlar belgilangan.

Konstitutsiyada esa, jamiyat va davlat hayoti uchun umumiy 

va  eng  zarur,  qilinishi  majburiy  yoki  qilish  mumkin  bo‘lmagan 

xatti-harakatlar  burch  sifatida  belgilangan.  Shuning  uchun  ular 

mazmuni, amal qilish doirasi, ahamiyati nuqtayi nazaridan asosiy 

burchlar  deb  ataladi.  Fuqarolarning  “konstitutsiyaviy  burchi” 

yoki “asosiy burchi” bir ma’noda ishlatiladi va tushuniladi. Asosiy 

burchlarning bajarilishidan jamiyat a’zolari, davlat birdek manfaat

-

dordir.  Yana  burchlar  ixtiyoriy  to‘la  bajarilishi  jamiyat  rivojlani-

shiga ijobiy ta’sir qiladi.

---

195

O‘zbekiston Konstitutsiyasining XI bobi “Fuqarolarning burch-

lari” deb nomlangan va olti moddani o‘z ichiga oladi. Bu burchlar 

siyosiy, iqtisodiy, shaxsiy masalalarga taalluqli, bajarilishi majburiy 

xatti-harakatlardir.

Konstitutsiyada  javobgarlik  to‘g‘ridan-to‘g‘ri  belgilanmay,  

burchlarni bajarmaganlik uchun jinoyat qonunchiligi va ma’muriy 

qonunchilikda  jazolar  belgilangan.  Burchlarni  bajarmaganlik 

uchun jazo turlari va miqdori qonunlarda belgilangan doirada sud 

tomonidan belgilanadi.