Konferensiyasi

“ZAMONAVIY TA‟LIM TIZIMINI RIVOJLANTIRISH VA UNGA QARATILGAN KREATIV G‟OYALAR, 
TAKLIFLAR VA YECHIMLAR” MAVZUSIDAGI 6-SONLI RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ON-LINE 
KONFERENSIYASI 
www
.
bestpublication.
org
48 
O‗rta Osiyo xalqlari allomalarining, matematika sohasiga qo‗shgan hissalari haqida 
ma‘lumot kam va umumiy tarzda. O‗qituvchi dars va darsdan tashqari 
mashg‗ulotlarda, matematikaga katta hissa qo‗shgan O‗rta Osiyo olimlarining 
ishlariga doir tarixiy materiallar haqida ma‘lumot berib borsa, o‗quvchilarning 
matematikaga qiziqishi ortadi. matematik masalalarni qadimgi va hozirgi zamon fani 
nuqtai nazaridan tahlil qilib yechilsa maqsadga muvofiq bo‗ladi.
Qo„shish va ayrishni, ko‟paytirish va bo‟lishni o„rganishda tarixiy 
materiallardan foydalanish usullari.
O‗rta Osiyolik bir guruh matematiklar qo‗shishni birinchi amal hisoblaydilar. 
Uning mohiyati va bajarilish usulini tushuntiradilar. Ayirish amalini esa qo‘shishning 
teskarisi deb hisoblaydilar. Nasriddin Tusiy qo‗shish va ayirish amallariga 
quyidagicha ta‘rif beradi: "Qo‗shish biror sonning birliklari ustiga ikkinchi sonning 
birliklarini orttirishdir. Qo‗shish amali qo‗shiluvchilarning yig‗indisini topish 
demakdir. Ayirish katta sonni kichik son qadar kamaytirishdir. Berilgan ikki sonning 
farqini topish ayirish amali deyiladi." Nasriddin Tusiy ikkinchi qoida bilan qo‗shish 
amalini bajarishni quyidagicha bayon etadi: ikki va undan ortiq sonlarni qo‗shishda, 
bu sonlarni tartib bilan xonalari bo‘yicha bir-birining tagiga joylashtirib, so‘ng har bir 
xonadagi raqamlarni qo‗shish kerakligi, agar xonalardagi raqamlarning yig‗indisi o‗n 
yoki undan ortiq bo‗lsa, qo‗shiluvchi raqamlar tagiga nol yoki yig‗indisining 
birliklarini yozishni, unlar xonasidagi raqamni qo‗shishni yuqori xonadagi yig‗indiga 
yozib yoki dilda qo‗shish kerakligini uqtiradi. So‗ngra, bu yo‗l bilan o‘ng va chapdan 
boshlab qo‗shishni misolda ko‘rsatadi. Masalan, 125403 ni 9867 ga qo‘shishni 
shunday ko‗rinishda yozadi 9867 125403 1 1 1 1 24260 3 5 7 Xosil: 135270 O‗ngdan 
chapga qarab qo‘shishning yozilishidagi bir-biridan farqi qo‗shish natijasida hosil 
bo‘lgan ikki xonali sonning o‘nlar xonasiga birni qo‘shni yuqori xonadagi yig‘indi 
ustiga yoki tagiga yozib qo‗shishdadir. 125403 9867 1 24260 1 1 1 357. Natija: 
135270 Yuqorida bayon etilgan, hozirgi usul bo‘yicha qo‘shish amalini bajarishga 
kelguncha, bu amal bir necha ko‘rinishlarda hal qilingan. Ayirish amali ham, xuddi 
qo‘shish amali kabi bir necha bosqichdan so‗ng hozirgi usulda bajarilgan. 
Muhammad al-Xorazmiy berilgan sonlarni hozirgi usulda yozib, ayirishni yuqori 

---