30
4.2-rasm. Vertikal doira.
a—gradus qiymatlarining hozirgi yozilishi,
b—ilgarigi yozilishi; 1—vertikal doira, 2—
vern’er, 3—vertikal doira adilagi, 4—alidada
mikrometr vinti, 5—alidada boshqaruvchisi,
v—truba tagligi, 7—adilak tuzatgich vinti, 8—
alidada, tp—adilak o‘qi.
Ba’zi teodolit va kipregellarda doira
4.2-rasm,
b
dagi kabi bo‘lingan, bu bosh
shtab bo‘linishi deyiladi. Bunda bir
diametrning ikki uchidagi
0
dan soat
strelkasining yurishi tomon 60° gacha,
soat strelkasining yurishiga teskari
tomon
360°
dan
300°
gacha bo‘lingan.
Trubaning ko‘rish o‘qi
MN
gorizontal
turganda limbning
0
—
180°
yoki
0
—
0°
diametri ham gorizontal bo‘lishi kerak.
Limb bo‘laklaridan sanoq olish uchun
limb markaziga qo‘zg‘almas
qilib
alidada
8
o‘rnatilgan, uning ikki uchiga
gorizontal doiradagi kabi I va II
vern’erlar
2
yasalgan. Vern’erning nol’
shtrixlarini
gorizontal
vaziyatga
keltirish uchun alididaga tsilindrik
adilak
3
o‘rnatilgan.
Adilak tuzatish vinti
7
bilan tuzataladi. Alidadaning maxsus bo‘rtmasi
5
bo‘lib, u mikrometrik vnnt
4
yordamida suriladi va sanoq olishdan oldin adilak
gorizontal vaziyatga keltiriladi, keyin vern’erdan sanoq olinadi.
T30 teodolitining vertikal doirasida maxsus adilak o‘rnatilmagan.
Vertikal
doiraga parallel o‘rnatilgan gorizontal doira adilagini aniq gorizontal vaziyatga
keltirish kifoya. Kompensatorli teodolitlar (T15K) ning vertikal doirasida ham
adilak bo‘lmay, doira sanoq moslamasi kompensator orqali avtomatik ravishda
gorizontal vaziyatga keladi.
Vertikal burchakni o‘lchash.
Asbob vertikal doirasi adilagining o‘qi
tp
(4.2-rasm,
b)
gorizontal holatga keltirganda va ko‘rish o‘qi
MN
gorizontal turganda
vertikal doira canog‘i 0°00' bo‘lishi kerak ya’ni limbning
0
—
180°
li diametri bilan
I va II vern’er nollarini tutashtiruvchi chiziq
1
bir chiziqda yotishi kerak
(4.3-rasm,
a).
Lekin
haqiqatda bunday bulmaydi, 0°00' o‘rniga boshqa sanoq
olinadiki, bu sanoq nol’ o‘rni deyiladi va
“NO‘”
bilan belgilanada. Agar yuqoridagi
shart bajarilganda edi
NO‘=0
bo‘lib,
DO‘
da yuqori nuqtaga qarab olingan sanoq
vertikal burchak qiymati bo‘lardi.
Masalan ko‘rish o‘qi
MN
alidada adilagining uqi
mn
gorizontal turganda
limbning
0
—
180°
diametri
tt
1
gorizontal chiziq bilan
y
burchak vern’er nollarini
31
tutashtiruvchi
1
chiziq esa
x
burchak hosil qilsin (4.3-rasm,
a
)
. DO‘
da olingan
sanoqni
R
bilan,
DCH
da
olingan sanoqni
L
bilan belgilaylik. Agar
DO‘
holatida
biror
Q
nuqtaga qarab
a
1
sanoq olinsa (4.3-rasm,
b
),
a
l
=R
va.
R=v+x+y
yoki
v=R-(x+y)
(4.1)
bo‘ladi. Bu ikki xato ta’siri yig‘indisi
x+u
nol’ o‘rni qiymati bo‘lib, uni
«NO‘»
bilan
belgilasak ya’ni
x+y=NO‘
deb olsak va o‘rniga qo‘ysak
=R—NO‘
(4.2)
chiqadi, ya’ni vertikal burchak doira o‘ngdan olingan sanoq
R
dan nol’ o‘rnining
ayrilganiga teng.
4.3-rasm.
NO‘
qiymatini aniqlash uchun truba zenit orqali aylantiriladi-da, alidada
bo‘shatilib
DCH
holatida truba yana
Q
nuqtaga qaratiladi. Bunda vern’er
1
dan
olingan sanoq
a
2
=L
o‘tmas burchak
t
1
t
1
ning qiymati bo‘ladi. Shunda 4.3-rasm,
v
ga binoan quyidagini yozish mumkin:
v=360
—L+x+y
yoki
v=360
+x+y—
L=360°+NO‘—L
;
360° tashlab yuborilsa,
v=NO‘—L
(4.3)
chiqadi, ya’ni vertikal burchak nol’ o‘rnidan vertikal
doira chap holatida olingan
sanog‘ining ayrilganiga teng.
Bu (4.2) va (4.3) formulalardan
NO‘
hamda vertikal burchak qiymatlarini
aniqlash uchun ularni qo‘shsak
2v=R—L
chiqadi. Bundan
2
L
R
(4.4)
bo‘ladi. Agar (4.2) dan (4.3) ni ayirsak
0=R—2NO‘+L
yoki
2NO‘=R+L
bo‘ladi;
bundan
2
R
`
L
NO
(4.5)
chiqadi.
Chiqarilgan formulalar yordamida vertikal doiradan olingan sanoq orqali
NO‘
hamda vertikal burchak hisoblanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: