Konchilik” fakulteti “konchilik ishi” kafedrasi “geodeziya”

2 - MA’RUZA. GEODEZIYADA QO‘LLANILADIGAN KOORDINATALAR SISTEMALARI. ORIYENTIRLASH BURCHAKLARI. TO‘G‘RI VA TESKARI GEODEZIK MASALALAR.


Reja:

1. 
   To‘g‘ri burchakli koordinatalar sistemasi.
   
2. 
   Astronomik koordinatalar sistemasi.
   
3. 
   Geodezik koordinatalar sistemasi.
   
4. 
   Zonaviy to‘g‘ri burchakli koordinatalar sistemasi
   
5. 
   Azimutlar. Rumblar. Direksion burchaklar.
   
6. 
   Direksion burchak bilan rumb burchak orasidagi munosabat.
   
7. 
   Haqiqiy va magnit azimutlar.
   

Tayanch iboralar: tekislikdagi, fazoviy, koordinatalar sistemasi, xususiy koordinatalar sistemasi, astronomik, geografik, kenglik, uzoqlik, astronomik meridian, geodezik meridian, geodezik parallel, ekvator, absolyut balandlik, absolyut otmetka, shartli balandlik, nisbiy balandlik. chiziqning yo‘nalishi, azimutlar, meridian, soat strelkasining yo‘nalishi, to‘g‘ri azimut, teskari azimut, meridianlarning yaqinlashish burchagi, rumb burchaklar, o‘tkir burchak, to‘g‘ri va teskari rumb, choraklar, direksion burchak, to‘g‘ri va teskari direksion burchak, haqiqiy va magnit azimut, magnit strelkaning og‘ish burchagi, to‘g‘ri va teskari magnit azimutlar, magnit strelkasining engashuvi.

Yer yuzasidagi uchastka planini yoki kartasini chizishda joydagi nuqtalar o‘rnini tekislikda to‘g‘ri tasvirlash uchun joy kattaligi va yer shaklining qanday olinishiga qarab, to‘g‘ri burchakli, geodezik va astronomik koordinatalar sistemasi ishlatiladi.

To‘g‘ri burchakli koordinatalar sistemasi. Bu sistema analitik geometriyadagi kabi ikkiga bo‘linadi: a) tekislikdagi koordinatalar, b) fazoviy koordinatalar. Agar joy kichik bo‘lib, yerning sfera ekanligi hisobga olinmay, u tekislikda tasvirlansa, to‘g‘ri burchakli yassi Dekart sistemasi koordinatalari qo‘llaniladi. Bunda meridian yo‘nalishi x deb qabul qilinib, y ning qiymati o‘qdan sharqqa tomon musbat, o‘qdan g‘arbga tomon manfiy ishorada olinadi. x o‘qqa perpendikulyar ekvator yo‘nalishi y o‘q bo‘lib, x qiymatlari y o‘qdan shimolga tomon musbat, janubga tomon manfiy ishora bilan olinadi. Ikki o‘q kesishgan O nuqta koordinatalar boshi bo‘ladi. A nuqtaning o‘rni koordinatalari (-3, +4) bo‘yicha 2.1-shakldagi kabi ko‘rsatiladi. Ikki o‘qning kesishuvidan hosil bo‘lgan choraklar nomeri shimoli-sharq choragidan boshlab, o‘ngga tomon shakldagi kabi oshib boradi.

2.1-shakl. 2.2-shakl.
Injenerlik ishlarida o‘qlari ixtiyoriy qabul qilingan koordinatalar sistemasi ham ishlatiladi. U xususiy koordinatalar sistemasi deyiladi.
Nuqta o‘rni fazoga nisbat berib (uch o‘qli qilib) belgilansa, fazoviy koordinatalar sistemasi deyiladi. Masalan, kosmik geodeziyada yuldoshlar o‘rnini aniqlashda fazoviy to‘g‘ri burchakli koordinatalar sistemasi qo‘llaniladi. Bunda koordinatalar boshi sifatida yer ellipsoidining markazi olinadi. Yerning qutbiy aylanish o‘qi z o‘qi deb, ekvator tekisligining bosh meridian bilan kesishgan nuqtasi x o‘qi, x o‘qiga perpendikulyar yo‘nalish y o‘qi deb qabul qilinadi. Bu sitema geodeziyada kam qo‘llaniladi.