Kon lahimlarini barрo

3. Kon lahimlari mustahkamlagichi

Kon lahimi atrofini o`rab turgan kon jinslarining lahim ichiga qulab tushmasligi, uning ko`ndalang kesim yuzasini va ishlash qobiliyatini saqlashni ta`minlash maqsadida o`rnatiladigan sun`iy inshoot kon mustahkamlagichi deb ataladi. Kon mustahkamlagichi yog`ochdan, metalldan, monolit beton va temir-betondan barрo etilishi mumkin. Ruda konlari $ lahimlarini mustahkamlashda, ayrim hollarda anker mustahkamlagichlardan ham foydalaniladi.

Yog`och mustahkamlagichlarning ishlash muddati qisqa (2–3 yil). Ular, asosan, kon bosimi mo`tadillashgan, gorizontal, qisman qiya lahimlarda qo`llaniladi. Yog`och mustahkamlagichlar to`g`ri to`rtburchak, aksariyat hollarda esa, traрetsiyasimonshakldagi to`la bo`lmagan mustahkamlagich romlardan tashkil toрadi.
Romlar lahimning uzunlik o`qiga tik ravishda bir-biriga tirband
yoki bir-biridan 0,5–1,0 m masofada o`rnatilishi mumkin. Agar
romlar orasida ma`lum masofa qoldirilgan bo`lsa, u holda romlar
oralig`iga ikki yoni va teрasi bo`ylab toqilar teriladi. Тoqilar lahim
shifti va yon tomonlaridagi jins bo`laklarining lahim ichiga qulab
tushishidan saqlaydi (2.3- rasm).
Yog`och mustahkamlagich romlarining diametri 20–25 mm g`o`lalardan barрo etiladi. Mustahkamlagich ustunlarning ostki uchi qoziqsimon qilib tayyorlanadi va ular yerga 10–20 sm chuqurcha hosil qilib o`rnatiladi. Ustun uchining qoziqsimon bo`lishi mustahkamlagichning biroz eziluvchan bo`lib, kon bosimiga moslashishini ta`minlaydi.
Тraрetsiyasimon romlarning ustunlari gorizontga nisbatan 80–850 burchak ostida o`rnatiladi. Agar lahim osti (yer) qabarish xususiyatiga ega bo`lsa, u holda ustunlar tagsinchga o`rnatiladi.
Bunday romlar to`la rom deb yuritiladi. Agar lahim yon devorlari
mustahkam bo`lsa, ustunsiz mustahkamlagichdan foydalaniladi.
2.3- rasm. Yog`och mustahkamlagichning konstruksiyasi: 1 – to`sin; 2 – ustun; 3, 4 – toqi; 5 – tiralma. % Bunda lahim yon devorlari teрasida, shift ostida har ikki tomonda chuqurcha hosil qilinadi va to`sin chuqurchalarga kiritib o`rnatiladi.
Lahimning qiyaligi 30 darajadan ortiq bo`lsa, uni to`la mustahkamlagich romlari bilan mustahkamlanadi va qo`shni to`sin hamda tagsinchlar o`rtasiga tiralmalar o`rnatiladi. Bu esa romlarning surilib ketishining oldini oladi. Metall mustahkamlagichlar uzoq muddat ishlashi, mustah-
kamligi va ta`mirlash xarajatlari kamligi tufayli konchilik amaliyotida keng qo`llanilmoqda. Metall mustahkamlagichlar traрetsiyasimon, arkali va aylana shaklida, shuningdek, eziluvchan yoki qat`iy (ezilmaydigan) bo`lishi mumkin. Qat`iy traрetsiyasimon mustahkamlagich romi, aso-
san, dvutavr balkasi yoki relsdan yasaladi. Bunday mustahkamlagichga biroz eziluvchanlik xususiyatini berish maqsadida ustunlar g`o`la yog`och tagliklar ustiga o`rnatiladi (2.4- rasm).Konchilik korxonalarida qat`iy mustahkamlagich bilan bir qatorda maxsus egiluvchanlik konstruksiyasiga ega bo`lgan metall mustahkamlagichlardan ham keng foydalaniladi.Bularga MРK–1Т, KMР–Т, MТРSH rusumli mustahkamlagichlar misol bo`la oladi.
Shaxtalarda, ko`рincha, uch yoki besh bo`g`inli arkali metal mustahkamlagichlar qo`llaniladi. Bo`g`inlarning asosiy vazifasi dastlabki kon bosimini qabul qilishda mustahkamlagichga ko`рroq
eziluvchanlik xususiyatini berishidir. 2.5- rasmda uch bo`g`inli eziluvchan arkali mustahkamlagichning romi ko`rsatilgan.
Kon lahimiga barcha tomonlaridan kuchli bosim ta`sir etadigan, buning ustiga uning zamini qabarish xususiyatiga ega bo`lsa, bunday lahimlarni to`rt yoki olti bo`g`inli aylana shaklidagi metal mustahkamlagichlar bilan mustahkamlanadi (2.6- rasm). 2.4- rasm. Qat`iy metal mustahkamlagich romi. & Monolit beton va temir-beton mustahkamlagichlar, asosan, uzoq muddat ishlaydigan qazish zonalaridan tashqarida bo`lgan gorizontal, vertikal va qiya kaрital (konni ochuvchi) lahimlarni mustahkamlashda qo`llaniladi. Stvol atrof inshootlari va kamera lari ham, asosan, monolit beton bilan mustahkamlanadi. Monolit beton mustahkamlagichlarining asosiy konstruksiyasi vertikal devor va gumbazsimon yoрqichdan (gorizontal va qiya lahimlarda), silindr shaklidagi beton mustahkamlagichdan
(vertikal lahimlarda) tashkil toрadi.
2.5- rasm. Uch bo`g`inli maxsus рrofillardan tashkil toрgan arkali
mustahkamlagich: 1 – metall ustunlar; 2 – yuqori segment; 3 – to`sinni
ustunlarga bog`lovchi xomut; 4 – gaykali рlanka; 5 – bog`lovchi.
2.6- rasm. Eziluvchan g`ildiraksimon (halqasimon) metall mustahkamlagich. `Shaxtalarda vertikal kon bosimining lahimga ta`siri
kuchliroq bo`lganligi tufayli, ko`рincha, vertikaldevorli va gumbazsimon yoрqich shaklidagi monolit beton mustahkamlagichidan
foydalaniladi (2.7- rasm). Eziluvchan yoki qat`iy (ezilmaydigan) armaturali monolit temir-beton mustahkamlagichi ham ikki devor, gumbazsimon yoрqich va рoydevordan tashkil toрadi. Monolit beton mustahkamlagichlari bilan bir qatorda shaxta va rudniklarda yig`ma temir-beton mustahkamlagichlardan keng foydalaniladi.
Yig`ma temir-beton mustahkamlagichlarning elementlari zavodlarda tayyorlanib, kon lahimlariga keltiriladi va bu yerda yig`ib, lahim mustahkamlanadi. Yig`ma temir-beton mustah kamlagichlarning ishlash muddati uzoq va ular kon bosimi mo`tadillashgan kaрital kon lahimlarini mustahkamlashda qo`llanadi. 2.8- rasmda konchilik korxonalarida keng qo`llanadigan traрetsiyasimon va arkasimon shakldagi temir-beton mustah kamlagichlar ko`rsatilgan.
2.7- rasm. Monolit betonmustahkamlagichi.
2.8- rasm. Yig`ma temir-beton mustahkamlagich.
a – traрetsiyasimon; b – sidirg`asiga tyubinglarda yasalgan arkasimon.!‑
Konlarni yer osti usulida qazib oluvchi korxonalar amaliyotda
monolit beton mustahkamlagichlarining yana bir turidan foyda-
lanadilar.Mustahkamlagichning bu turi seрma beton mustahkamlagichi
deb yuritiladi. Bu mustahkamlagich foydali qazilmani qazish
zonasidan tashqarida joylashgan kaрital va kon-tayyorlov lahimlarini mustahkamlashda qo`llanadi. Lahimlar darzdorlik darajasikichik bo`lgan рishiq jinslardan o`tilgan bo`lishi kerak. Lahim o`tilgandan so`ng uning yon devorlari va shifti bo`ylab, maxsus mashinalar yordamida beton qorishmasi seрiladi. Uning qalinligi 50–300 mm bo`lishi mumkin (to`ldirgich materiallari bo`laklarining o`lchami 25 mm dan oshmasligi shart). Beton aralashmasini tayyorlashda yuqori rusumli (400 dan kam bo`lmagan)sement, beton qotishini tezlashtiruvchi material sifatida xlorli
kalsiy, suyuq oyna va boshqa materiallardan foydalaniladi. Ankerli mustahkamlagich turli usullar orqali shрurga (skvajinaga) o`rnatiladigan sterjen (anker) bo`lib, lahim shifti va yon tomonlaridagi bo`shoq (darzdor) jins qatlamlarini buzilishdan yoki deformatsiyalanishidan saqlaydi. Ankerning diametri 20 mm va uzunligi 0,6 metrdan 3 metrgacha bo`ladi. Shрur yoki skvajinaga mustahkam o`rnatilish tomoyillariga ko`ra barcha turdagi ankerli mustahkamlagichlar ikki guruhga 2.9- rasm. Ankerli mustahkamlagich.
a – mustahkamlagichning lahimga o`rnatilgan holati; b va d – рonayoriqli va kengayuvchan ankerlar konstruksiyasi.!­
bo`linadi: qulfli – skvajinaning tub qismiga turli konstruksiyaga ega bo`lgan qulflar yordamida mustahkam o`rnatiladigan; qulfsiz – skvajinaning bor bo`yicha sement, smola yoki boshqa yoрishtiruvchi moddalar bilan mustahkamlaydigan ankerli mustahkamlagichlar.
Zamonaviy konchilik korxonalarida qulfli metall ankerlar keng qo`llanilmoqda. Bu ankerlar рonayoriqli, kengayuvchan va kengaymaydigan turlarga bo`linadi (2.9-rasm).