Kon ishlari asoslari

Shaxta maydonini ochish usullari va ularning tasnifi


Konni yoki shaxta maydonini ochish deganda yer yuzi bilan foydali qazilma yotqizig‘ini bog‘lovchi va kon-tayyorlov lahimlarini o‘tkazishiga imkon yaratuvchi konni ochuvchi lahimlar kompleksini o‘tish tushuniladi.

Shaxta maydonini ochishda ochish sxemasi va ochish usullari mavjud bo‘lib, ochish sxemasi deganda ochuvchi la­himlar (stvol, shtolnya va boshqalar) tarmog‘ining (to‘rining) shaxta maydoni chegaralariga nisbatan makon bo‘yicha joy- lashishi tushuniladi.

Gorizontal tekislikka nisbatan maydoni hududida ochuvchi lahimlar tizimini, ularning vazifalarini hisobga olgan holda joylashishi ochish usuli deyiladi.

Shaxta maydonini ochish turli usullarda amalga oshiriladi. U yoki bu usulni tanlab olish qator geologik, kon-texnik va iqtisodiy omillarga bog‘liq bo‘lib, ulardan eng asosiylari qu- yidagilar: shaxta maydonining shakli va o‘lchamlari, qatlam qalinligi va og‘ish burchagi; shaxta maydonidagi qatlamlar soni va ular orasidagi masofa: qatlamning joylashish chuqurligi va yer yuzining relyefi, kondagi geologik buzilishlar; shaxtaning ishlab chiqarish quvvati va ishlash muddati; ko‘mirning quvvati va ishlash muddati: ko‘mirning rusumi va qo‘llaniladigan texnika vositalari. Ushbu omillar kompleks ravishda hisobga olinishi lozim.

Har qanday sharoitda ham tanlab olingan ochish usuli mehnat unumdorligining yuqori bo‘lishi va 1 t ko‘mir tan- narxining minimal bo‘lishini ta’minlashi kerak. Buning uchun quyidagi talablarga amal qilinishi lozim: dastlabki kapital qo‘yilma va shaxtani qurish muddati minimal bo‘lishi, shax­taning ishlab chiqarish quvvati katta bo‘lib, mumkin qadar ko‘mir qazish kavjoylari sonining kam bo‘lishi (kavjoylar yuklamasining mumkin qadar yuqori bo‘lishi); bir vaqtda qazib olinadigan qatlamlar sonining kam bo‘lishi; uzluksiz unumdorli transport vositalarini qo‘llash asosida yuk tashish ishlarini konsentratsiyalash (yiriklashtirish): saqlanadigan kon lahimlari uzunligini qazish ishlarini intensivlash hisobiga qisqartirish va boshqalar.

Qatlamlarning muayyan sharoitlari va ularning soniga ko‘ra shaxta maydonini ochish usullari quyidagilar bo‘yicha tasnifla- nishi mumkin: bosh ochuvchi lahimlar rusumi bilan; bosh ochuvchi lahimlarning qatlam va uning elementlariga nisbatan joylashganligi bo‘yicha; shaxta maydonidagi transport gorizontlari soni bo‘yicha: yordamchi ochuvchi lahimlarning rusumi bo‘yicha (4.4-rasm).

Asosiy (bosh) ochuvchi rusumli lahimlarga vertikal (tik) stvollar, qiya stvollar, shtolnyalar, shurflar va katta diametrli skvajinalar kiradi. Shaxta maydonini ochuvchi bosh lahimlar soni ikkitadan kam bo‘lmasligi lozim. Shuning uchun shaxta maydonining turli bosh ochuvchi lahimlar kombinatsiyalaridan foydalaniladi, masaian, vertikal stvol va qiya stvol, vertikal stvol va shtolnya va h.k.

Shaxta maydonini vertikal stvollar bilan ochish usuli universal usul bo‘lib, shaxta maydonidagi qatlamlar soni, qalinligi, og‘ish burchagi, yotish chuqurligi, shaxtaning ishlab chiqarish quvvati va boshqa omillar qanday bo‘lishidan qat’iy nazar barcha kon-geologik sharoitlarda shaxta maydonini ochishda keng qo‘llaniladi (4.4-g, k rasm).

Ma’lum kon-geologik sharoitlarda shaxta maydoni qiya stvollar bilan ochiladi. Shaxta maydonini qiya stvol bilan ochish vertikal stvol bilan ochishga nisbatan bir qator iqtisodiy va texnikaviy qulayliklarga ega (4.4-a, b, d, e, f rasm).

Tog‘lik yoki tepaliklardan tashkil topgan o‘ta murakkab relyefga ega bo‘lgan konlarni ochishning birdan-bir usuli - shtolnyalar o‘tish orqali shaxta maydonini ochishdir (4.4-/, n rasm). Konchilik sanoati amaliyotida ma’lum kon- geologik sharoitlarga ega bo‘lgan konlar aralash usulda ochiladi. Bunda turli rusumdagi bosh ochuvchi lahimlar o‘tish orqali shaxta maydoni ochiladi, masaian, vertikal va qiya stvollar, vertikal stvol va shtolnyalar va h.k. (4.4-o, r rasm).

Vertikal stvollar, odatda, gorizontal, qiyaroq va qiya yotgan ko‘mir qatlamlarini ochish uchun o‘tilganda kon jinslari hamda


ⁿ B-B


ko‘mir qatlamlarini kesib o‘tadi. Qiya stvollar esa, faqat foydali qazilma yotqizig‘idan o‘tiladi, ayrim hollarda yotqiziq ostidagi yoki ustidagi kon jinslaridan o‘tkazilishi ham mumkin. Shtolnyalar qatlam yoki kon jinslari orasidan cho‘ziqlik va cho‘ziqlikka ko‘ndalang yo‘nalishlarda o‘tilishi mumkin (4.4-p, q rasm).
■W W W 77 ty w

wnp

tt


Stvollar to‘la chuqurligigacha bir yo‘la yoki ma’lum gori- zontgacha, keyinchalik chuqurlashtirib borish asosida o‘tilishi mumkin. Shunga ko‘ra shaxta maydonini ochish bitta transport gorizontli yoki bir necha transport gorizontli bo‘lishi mumkin (4.4-i, m rasm). Vertikal stvollar bilan gorizontli ochish usulida shaxta maydonining zaxirasi bitta transport gorizonti bo‘yicha qazib olinadi, gorizontning ishlash muddati shaxtaning ishlash muddatiga teng bo‘ladi.

Ko‘p gorizontli ochish usuli ikki va undan ko‘proq transport gorizontlari orqali shaxta maydonini ochishni ko‘zda tutadi.

Bunda ikki variant bo‘lishi mumkin: barcha transport gori- zontlarini bir vaqtda ishlashi bilan bir qatorda stvolni chuqurlashtirib bormasdan (4.4-h rasm); gorizontlarning birin- ketin ishlashi mobaynida stvolni vaqt-vaqti bilan chuqur­lashtirib borish asosida (4.4-j rasm).

Shaxta maydonini qiya stvollar bilan ochishda faqat ko‘p gorizontli variant qo‘llanilishi mumkin (agar stvol foydali qazilma yotqizig‘ining ustidagi jinslardan o‘tilmagan bo‘lsa). Shtolnyalar bilan shaxta maydonini ochishda faqat bir gori- zontli ochish usullari qo‘llaniladi.

Qatlamlarni ochishda asosiy ochuvchi lahimlardan tashqari yordamchi ochuvchi lahimlardan ham foydalaniladi, ya’ni kvershlaglar, gezenklar, ko‘r stvollar va shu kabilar.

Yordamchi ochuvchi lahimlar shaxta maydonining qaysi qismini qazib olishga xizmat qilishiga ko‘ra kapital, pol, gorizont va qavat lahimlariga bo‘linadi. Agar kvershlag (gezenk, sirpanma) butunlay shaxta maydonini qazishga xizmat qilsa va uning xizmat muddati shaxtanikiga teng bo‘lsa, uni kapital kon lahimi deyiladi. Agarda kvershlag bitta yoki yonma-yon joylashgan ikkita polni qazib olishga xizmat qilsa, u pol kvershlagi, blokka xizmat qilsa, blok kvershlagi deb ataladi.

7. 
   
   Shaxta maydonidagi stvollar soni, ularning joylashishi,
   

ochish va shamollatish sxemalarining o‘zaro bog‘liqligi

Foydali qazilma konlarini yerosti usulida qazishda amal- dagi xavfsizlik qoidalariga asosan har bir shaxtada odamlar yurishiga moslashgan, yer yuziga chiqadigan kamida ikkita mustaqil yo‘l bo‘lishi shart. Shaxtadagi mavjud sharoitlarga ko‘ra stvollar soni uchta, to‘rtta va undan ham ko‘p bo‘lishi mumkin. Stvollar sonini aniqlashda quyidagi omillar hisobga olinadi: shaxtaning ishlab chiqarish quvvati, qazib olinadigan ko‘mirning rusumlari, ko‘mir qatlamining gazdorligi, shaxta maydonining o‘lchamlari, qazish chuqurligi, qazish maydonini ochish va qazishga tayyorlash sxemalari.

Ishlab chiqarish quvvati kichik bo‘lgan shaxtalarda bitta yoki ikkita ko‘tarish qurilmasi bilan jihozlangan birgina stvol bo‘lishi mumkin.

Bu stvol, albatta, odamlarni shaxtaga tushirish va yer yuziga chiqarish uchun kletli ko‘tarish uskunasi bilan jihozlangan bo‘lishi shart. Bunday shaxtalarda ikkinchi chiqish yo‘li vazifasini shamollatish shurfi o‘taydi.

Yirik shaxtalarda bir necha stvollar o‘tiladi. Bosh stvol ikkita ko‘mirni yer yuziga chiqarib beradigan skipli ko‘targichlar bilan jihozlanadi. Ikkinchi stvol ham foydasiz kon jinslarini ko‘tarish uchun skipli ko‘targich bilan jihozlanadi va narvon bo‘linmasiga ega bo‘ladi. Bu stvolga yana pasongili klet ko‘targichi ham o‘rnatilishi mumkin. Uchinchi stvolga ikki kletli ko‘targich va qo‘shimcha pasongili klet ko‘targichi o‘rnatiladi. Ikki kletli ko‘targich ishchi gorizontga xizmat ko‘rsatadi, pasongili klet ko‘targichi esa, shamollatish gorizontiga va yangi gorizontni tayyorlash uchun shaxta stvolini chuqurlatish jarayonlariga xizmat qiladi.

Shaxtani loyihalashda stvollarni shaxta maydoniga joylash- tirish o‘rnini to‘g‘ri belgilash katta texnikaviy va iqtisodiy aha- miyatga egadir. Chunki stvollarni to‘g‘ri joylashtirish bosh va yordamchi ochuvchi lahimlarning umumiy uzunligi, ularni o‘tish va saqlash, yuklarni tashish va shaxtani shamollatish xarajatlariga ta’sir etadi. Shu bilan bir qatorda, stvollar atrofida qoldiriladigan muhofaza seliklari hisobiga ko‘mirni yo‘qotish miqdoriga ham ta’sir etadi.

Nazariy jihatdan bosh stvolni shaxta maydonining istalgan nuqtasiga joylashtirish mumkin, masalan, shaxta maydonining yuqori chegarasiga (I), quyi chegarasiga (II) va nihoyat, ular orasidagi istalgan nuqtaga, taxminan ularning o‘rtasiga (III) (4.5-rasm).

Stvolni shaxta maydonining quyi chegarasiga joylashtir- ganda bir necha kamchiliklar yuzaga keladi, ulardan asosiylari: stvol chuqurligining maksimal bo‘lishi va uni o‘tish vaqtining uzayishi, kapital xarajatlarning ham maksimal bo‘lishi; yuklarni ko‘tarish ishlari xarajatlari ko‘payishi; suv chiqarish va shaxtani shamollatish ishlarining qiyinlashishi hamda ularga ketadigan sarf-xarajatlarning ko‘payishi.