Kon ishlari asoslari

Ish jarayonlari	Davo- miyligi, daq.
Smena soatlari 1 2 3 4 5 6
Shpur burg‘ilash	150
Shpurlarni zaryadlash	50
Portlatish va shamollatish	20
Portlatilgan jinslarni yuklash	120
Mustah- kamlash	150
Temir yo‘l yotqizish	70
Ariqcha hosil qilish	120
Boshqa yordamchi ishlar	20

2.13-rasm. Burg‘ilab-portlatish usulida lahim o‘tish planogrammasi (bir smenada bitta sikl).

Nazorat uchun savol va topshiriqlar

1. 
   
   Kon jinslari zarrachalarining teng kuchlanganlik holati va kon bosimini ta ’riflab bering.
   
2. 
   
   Professor M.M. Protodyakonov gipotezasi bo ‘yicha lahimga ta ’sir etuvchi kon bosimi miqdori qanday aniqlanadi va qanchaga teng bo ‘ladi?
   
3. 
   
   Lahim o ‘tish jarayonlariga ta ’sir etuvchi kon massivining qanday texnologik xossalarini bilasiz?
   
4. 
   
   Lahimlarni mustahkamlashda qo ‘llaniladigan mustahkamlagich konstruksiyalari va materiallarini tavsiflab bering.
   
5. 
   
   Kon lahimlarini o ‘tish usullari va qo ‘llanish sharoitlarini aytib bering.
   
6. 
   
   Tor va keng kavjoyli lahim o ‘tish usullari qanday sharoitlarda qo ‘llanadi, ularning iqtisodiy va ekologik mohiyati nimadan iborat?
   
7. 
   
   Kon lahimi o‘tish texnologiyasi pasporti qanday unsurlardan tashkil topadi?
   

3. 
   
   BOB
   

RUDA KONLARINI YEROSTI USULIDA QAZIB CHIQARISH ASOSLARI 3.1. Ruda konlarining umumiy tavsifi va o‘ziga xos xususiyatlari
Foydali komponentlar turi bo‘yicha rudalar metall va nometall guruhlarga bo‘linadi. Qora metall (temir, marganes, xrom, titan, nikel va kobalt), rangli metall (mis, qo^trg‘oshin, rux, alyuminiy, volfram, molibden, qalay, simob va surma), nodir metall (oltin, kumush, platina) va radioaktiv metall (uran, toriy) rudalari metall rudalari guruhiga kiradi. Appatit, fosforit, tosh tuz, qurilish materiallari sifatida ishlatiladigan va tarkibida qimmatbaho toshlari bor jinslar, shuningdek, grafit, slyuda va boshqa mineral xomashyolar nometall rudalar guruhini tashkil qiladi.
Tarkibidagi foydali komponentlar soni bo‘yicha metall rudalar oddiy (monometall) va murakkab (polimetall) bo‘lishi mumkin. Ruda koni yoki uning bir qismini qazib olish va qayta ishlash uchun sarflanadigan xarajatlar ruda tarkibidagi foydali komponent o‘rtacha miqdori qiymatiga teng bo‘lsa, uni promminimum yoki ishlab chiqarish minimal miqdori deyiladi. Agar kon jinsi tarkibida promminimum miqdori yoki undan ko‘p foydali komponent bo‘lsa, kon jinsi ruda, aksincha bo‘lgan taqdirda esa, foydasiz kon jinsi deyiladi. Ruda konlari bir-biriga yaqin joylashgan va turli shaklga ega bo‘lgan ruda tanalaridan tashkil topadi. Ruda konlari quyidagi shakllarda bo‘ladi: qatlamli (katta maydonni egallagan); qatlamsimon (yotish elementlarining o‘zgaruvchanligi bilan qatlamidan farqlanadi); yertomir (yotish elementlari o‘ta o‘zgaruvchan); linzasimon; shtok, insimon.
Ruda tanalari qalinligi va og‘ish burchagi bo‘yicha tasniflanadi (1.1- va 1.2-jadvalga qarang).
Ruda konlari quyidagi o‘ziga xos xususiyatlari bilan ko‘mir konlaridan farqlanadi:

• ko‘mirga nisbatan ancha katta qattiqlik va tirnovchan- likka ega. Ko‘pchilik rudalarning qattiqlik koeffitsiyenti 8—12, ayrimlariniki esa 15—20 va undan ham katta bo‘ladi. Rudaning ushbu xususiyatlari ko‘mirnikidan bir necha barobar katta bo‘lganligi sababli uni massivdan ajratib olish uchun burg‘ilab-portlatish usuli qo‘llaniladi va ko‘mirda qo‘llani- ladigan mexanizatsiya hamda transport vositalaridan o‘zgacha vositalardan foydalaniladi;

  
  

• ruda tanalari yotish elementlarining turli-tumanligi stan- dart texnologik qator qabul qilish, konni ochish va uni qazishga tayyorlash sxemalari va qazish tizimlarini tanlab olish- ga katta ta’sir ko‘rsatadi;

  
  

• ruda tarkibidagi foydali komponent, shuningdek, mine- rallarning ruda tanasi hajmi bo‘yicha o‘zgaruvchanligi turli bloklardan qazib olingan va turli tarkibdagi rudalarni omux- talash asosida foydali komponent miqdorini o‘rtachalashtirish zaruriyatini tug‘diradi;

  
  

• ruda bo‘laklarini ruda tushirgichlar orqali o‘z og‘irlik kuchi ostida 100 m va undan ko‘p chuqurlikdagi pastki gori- zontlarga tushirilganda maydalanib ketishining kamligi. Bu xususiyat konni ochish va bloklarni qazishga tayyorlash ja- rayonlariga ta’sir ko‘rsatadi;

  
  

• kon-geologik sharoitlar va texnologik jarayonlarning bori­shi to‘g‘risidagi ma’lumotlarning kamligi ularni tezkor nazorat qilish ishlarini qiyinlashtiradi;

  
  

• ba’zi rudalarning o‘z-o‘zidan yonish va qisqa vaqt davo­mida jipslashishga moyilligi massivdan ajratib olingan rudani magazinlashtirilgan qazish tizimi orqali qazib olishni inkor etadi;

  
  

• ko‘pgina rudalarning ko‘mirga nisbatan yuqori qiymatga ega bo‘lishi ularni yuqori darajada va sifatli qazib olishga qat’iy talablar qo‘yadi.

  
  

2. 
   
   Ruda yo‘qotilishi va sifatsizlanishi
   

Rudani yer qa’ridan sifatli va to‘laroq qazib olish darajasi uning yo‘qotilishi va sifatsizlanishi bilan baholanadi. Turli sabablarga ko‘ra qayta qazib olinmaydigan va yer qa’rida qolib ketadigan balans zaxiraning qismi ruda yo‘qotilishi deyiladi.

Odatda, qazib olingan rudaning sifati massivdagidan ma’lum miqdorda past bo‘ladi, ya’ni qazib olingan ruda massasidagi foydali komponent miqdori massivdagidan kam. Buni rudaning sifatsizlanishi deyiladi. Ruda yo‘qotilishi birlik ulushlari yoki foizlarda o‘lchanadi, shu sababli yo‘qotilish miq- doriy ko‘rsatkich hisoblanadi.
Ruda yo‘qotilishi umumrudnik, massiv va ajratib olingan ruda bo‘yicha ekspluatatsion yo‘qotilishlarga bo‘linadi. Kapital kon lahimlari atrofida, ularni saqlash va yer yuzidagi turli obyektlarning shikastlanishidan muhofaza qilish maqsadida ular ostida qoldirilgan seliklardagi ruda zaxiralari umumrudnik ruda yo‘qotilishini tashkil qiladi.
Massivdagi ekspluatatsion ruda yo‘qotilishi qazish bloklari ichida, kon-tayyorlov lahimlari (shtreklar, ko‘tarilmalar va h.k.)ni saqlash uchun ular atrofida qoldirilgan seliklar, shuning- dek, ruda tanasi bilan uni o‘rab olgan jinslar kontaktida qolib ketadigan ruda zaxiralaridan iborat bo‘ladi.
Ajratib olingan ruda massasidagi ekspluatatsion ruda yo‘qotilishi qazish blokidagi rudani turli sabablarga ko‘ra to‘la tushirib olinmasligi tufayli sodir bo‘ladi.
Ruda yo‘qotilish koeffitsiyenti quyidagi nisbat orqali aniqlanadi:


K=Zp:Zb;
Bunda Zp - yo‘qotilgan ruda miqdori, t; Zb - balans zaxira, t.
Ruda sifatsizlanishi quyidagi sabablarga ko‘ra sodir bo‘ladi:

• blokdan tushirib olinadigan rudani massivdan ajratib olish jarayonida atrofdagi jinslarning ham ruda massasiga aralashib ketishi oqibatida ifloslanishi;

  
  

• turli sabablarga ko‘ra foydali komponentga boy bo‘lgan foydali qazilmaning yo‘qotilishi tufayli qazib olingan ruda massasining sifatsizlanishi;

  
  

• yerosti (shaxta) suvlari ta’sirida ruda tarkibidagi foydali komponentlarning (metallarning) erib ketishi natijasida ruda massasining sifatsizlanishi.

  
  

Ruda sifatsizlanishi (Rs) quyidagi ifoda orqali aniqlanadi: