Kon ishlari asoslari

4.14-rasm. Qazish tizimlari tasnifi.
Muayyan geologik sharoitlar uchun ko‘p sonli qazish tizimlari ichidan ilg‘or va iqtisodiy samarali tizimni tanlab olish zarurdir.

Tanlab olingan qazish tizimining ilg‘orligi, zamonaviy texnikaga mosligi mezoni bilan aniqlanadi. Uning iqtisodiy samaradorligi esa texnik-iqtisodiy solishtirishlar asosida aniqlanadi.

Qatlamning tabaqalarga bo‘linishi	Qazish kavjoyi uzunligi	Surilib boradigan kavjoyga nisbatan qazish maydonida tayyorlov lahimlarini o‘tish tartibi	Qazish maydonida kavjoy surilishining qatlam yotish elementlariga nisbatan yo‘nalishi
Tabaqalarga bo‘lmasdan	Uzun stolbalar bilan	Bir yo‘la (sidirg‘asiga)	Cho‘ziqlikbo‘yicha Tushish bo‘yicha Ko‘tarilish bo‘yicha Diagonal bo‘yicha
		Birin-ketin (stolbali)	Cho‘ziqlikbo‘yicha Tushish bo‘yicha Ko‘tarilish bo‘yicha Diagonal bo‘yicha
		Bir yo‘la birin-ketin (aralash)	Cho‘ziqlikbo‘yicha Tushish bo‘yicha Ko‘tarilish bo‘yicha Diagonal bo‘yicha
	Qisqa kavjoy bilan	Bir yo‘la (kamerali)	Cho‘ziqlikbo‘yicha Tushish bo‘yicha Ko‘tarilish bo‘yicha Diagonal bo‘yicha
		Birin-ketin (qisqa stolbalar bilan)	Cho‘ziqlikbo‘yicha Tushish bo‘yicha Ko‘tarilish bo‘yicha Diagonal bo‘yicha
		Bir yo‘la birin-ketin (kamera stolbali)	Cho‘ziqlikbo‘yicha Tushish bo‘yicha Ko‘tarilish bo‘yicha Diagonal bo‘yicha
Qiya tabaqalarga bo‘lib	Uzun kavjoylar bilan	Birin-ketin (stolbali)	Cho‘ziqlik bo‘yicha Tushish bo‘yicha Ko‘tarilish bo‘yicha Diagonal bo‘yicha
	Qisqa kavjoylar bilan	Birin-ketin	Cho‘ziqlik bo‘yicha
Gorizontal ko‘ndalang qiya tabaqa­larga bo‘lib	Qisqa kavjoylar bilan	Birin-ketin	Cho‘ziqlik bo‘yicha

11. 
    
    Qalin qatlamlarni tabaqalarga ajratib qazib olish
    

Oalin qatlamlarni shift jinslarini to‘la qulatish yoki qazilgan bo‘shliqni to‘ldirish asosida qazib olish mumkin. Biroq har ikkala usulda ham ma’lum qiyinchiliklar mavjud bo‘lib, shift jinslarini qulatish asosida kon bosimi bosh- qariladigan bo‘lsa, katta o‘lchamdagi seliklar qoldirilishi tufayli ko‘mir yo‘qotilishi ko‘payadi shuningdek, murakkab konstruksiyaga ega bo‘lgan mustahkamlagichlardan foydala- nishga to‘g‘ri keladi.

Bu esa, o‘z navbatida kon qazish ishlari samaradorligiga salbiy ta’sir etadi. Kon ishlari qazilgan bo‘shliqni butunlay to‘ldirish asosida olib borilgan vaqtlarda uni to‘ldirish uchun yer yuzidan to‘ldiruvchi materiallarni shaxtaga tushirish va ularni bo‘shliqqa joylashtirish kabi jarayonlarni bajarish lozim bo‘ladi. Bu ham ko‘mir qazish ishlari samaradorligining pasayishiga olib keladi.

Shuning uchun ham konchilik amaliyotida qalin qatlamlar tabaqalarga ajratib qazib olinadi. Tabaqa ikki tomonidan (ustki va pastki tomonlaridan) taxminan, bir-biriga parallel tekisliklar bilan chegaralangan qatlamning bir qismidir.

Qalin qatlamlarni tabaqalarga ajratib qazishda qatlamli va maydonli usullardan foydalanish mumkin. Bunda kon-tayyor- lov lahimlari uch guruhga bo‘linadi: gorizont yoki polga xizmat qiluvchi lahimlar; qavat yoki yarusga xizmat qiluvchi lahimlar; faqat tabaqaga xizmat qiluvchi lahimlar. Tabaqaga xizmat qiluvchi lahimlar faqat ko‘mir qatlamlaridan o‘tiladi.

O‘zbekiston konlaridan qazib olinadigan ko‘mirning katta qismi qalin qatlamlarga to‘g‘ri keladi. Shu bois mamlakat ko‘mir sanoatining kelajakdagi rivojlanish istiqbollari, asosan, qalin ko‘mir qatlamlarini yerosti usulida tabaqalarga ajratib qazib chiqarish texnologiyalarini takomillashtirishni talab etadi.

Qalin qatlamlarni qiya, ko‘ndalang-qiya va gorizontal tabaqalarga bo‘lish mumkin. Qiya tabaqalarga bo‘lishda qatlam qalinligi bo‘yicha zamini yoki shiftiga parallel bo‘lgan tekisliklar orqali kesiladi (4.15-rasm).

Agar qatlam murakkab tuzilishga ega bo‘lib, unda qalinligi 0,5 m dan katta bo‘lgan kon jinsi tabaqachalari mavjud bo‘lsa, u holda ana shu tabaqachalar tabaqaning tabiiy chegarasi vazifasini o‘taydi.

Qatlam zamini va shifti oralig‘iga ma’lum masofalarda gorizontal tekisliklar o‘tkazish asosida qatlam gorizontal tabaqalarga ajratiladi (4.15-b rasm).

Qatlamning ostki (yotish) yoniga nisbatan 30—40° burchak ostida ma’lum masofalarda bir-biriga parallel tekisliklar o‘tkazish asosida qatlam ko‘ndalang-qiya tabaqalarga ajratiladi (4.15-d rasm).

_bd