Kompyuter injiniringi (at-servis) yo‘nalishi 613-18 guruh talabasi Muhammadsiddiqov Akmaljonning “Farg‘ona shahar “Fortuna bizness” kredit tashkiloti uchun bo‘sh ish o‘rinlari bo‘yicha telegram botini tayyorlash” mavzusidagi bitiruv malakaviy ishiga

4.4 Elektromagnit nurlanishlardan himoyalanishni hisoblash

Insonni elektromagnit maydonlardan himoya qilish hozirda uning sog‘lig‘ini himoya qilish uchun kerakli yo'nalish hisoblanadi. Axir bu voqea shahar aholisi bilan radio aloqasi va televideniye, uyali aloqa va mobil aloqaning jadal rivojlanishi tufayli hamroh bo'ladi. Ilmiy fikrlarning bu yutuqlari bizning hayotimizga ko'proq kirib boradi va atrofni "ifloslantiradi".
Elektromagnit maydonlardan va nurlanishdan himoya qilish ham maishiy elektr asboblari, kompyuterlar va shahar elektr transportidan foydalanishda talab qilinadi. Afsuski, bu xavfning darajasi juda ozchilik tomonidan amalga oshiriladi. Avvalo, radiatsiya qizg‘inligini hisoblash kerak. Elektr va magnit maydonlari, temir, telefon, muzlatgichlar va boshqa qurilmalar tomonidan yaratilgan juda kichikdir. Biroq, ularning sog‘lig‘ini himoya qilish uchun inson bu holatda bo'lishi kerak. Vaziyat bizdan ko'ra murakkabroq va oqibatlar juda xavflidir. Bu holat har birimiz o'z sog‘lig‘iga zararli bo'lgan elektromagnit maydonlarni bilib olishlari kerak, mavjud xavf darajasini to'g‘ri baholab, himoya qilishning barcha zarur vositalarini va usullaridan foydalanishi kerakligini bizga ishontiradi.
SUN'IY SOHALAR
Elektromagnit nurlanish yoki to'lqin nima? Bu elektromagnit maydonda (EMF) paydo bo'ladigan harakatlanuvchi zarrachalar oqimidan boshqa narsa emas. Bunday radiatsiya radiatsiyaga o'xshamaydi va uning yo'lidagi ionlashuvga olib kelmaydi. Biroq, bu haqiqat biz elektromagnit maydonlardan va nurlanishdan himoyaga muhtoj emasmiz degani emas. Haqiqat shundaki, bu hodisa uzoq masofalarga cho'zilib, inson tanasiga salbiy ta'sir ko'rsatishi mumkin.
SOG‘LIKKA TA'SIRI
Bugun biz elektromagnit dunyo bilan o'ralganmiz. Biz tsivilizatsiyaning barcha afzalliklari bilan to'lib-toshganmiz. Biroq, EMF ta'siridan himoya qilinadigan tabiiy mexanizm odamlarda yo'q.
Hayotda ochiq tizim bo'lib, barcha tirik organizmlar tashqi radiatsiya bilan o'zaro ta'sir qiladi. So'nggi besh yil davomida bizga sun'iy elektromagnit maydonlarni o'rab olgan edi, ular asosan tabiiy dunyodagi nozik, nochor energiyani almashtirdilar. 24 soat davomida odam elektr tarmoqlari, kompyuterlar, televizorlar va turli xil elektron qurilmalar tomonidan tarqalgan zarralar ko'rinmas oqimlarni yuvadi. Bundan tashqari, bizga televizor va radiouzatkichlarning to'lqinlari, shuningdek, uyali aloqa tomonidan berilgan signallar ta'sir ko'rsatadi.
Zarrachalarning xaotik energiyasi bir xil elektromagnit loy. Inson tanasining bioelektrik maydonini ta'sir qiluvchi ulkan halokatli kuchga ega va aslida normada etishmayotgan millionlab elektr impulslar orasidagi muvozanat saqlanib qolishi kerak. Bu muvozanat har bir hujayraning faoliyatini tartibga soladi. Sun'iy elektromagnit manbalarning ta'siri qanchalik kuchli bo'lsa, buzilish inson biofildida ham katta bo'ladi. Bu tananing ishiga salbiy ta'sir qiladi.
MUMKIN BO'LGAN PATOLOGIYALAR
Olimlarning fikricha, hozirgi elektromagnit nurlanish bizning bobosi va buvayalarimizdan yuz million marta ko'proq. Zaryadlangan zarrachalar oqimiga uzoq vaqt ta'sir qilish bilan, u salomatligimizni jiddiy ravishda yomonlashishi mumkin. Shunday qilib, epidemiologlarning fikriga ko'ra, saraton kasalligi ko'pincha kuchli elektromagnit maydonlarining yonida yashovchi odamlardan azoblanadi. Ular, masalan, yuqori kuchlanishli elektr uzatish liniyalari.
Bundan tashqari, zaryadlangan zarrachalarning melatonin kabi bunday gormonni rivojlanishiga salbiy ta'sir ko'rsatadi. Pineal bez tomonidan ishlab chiqariladi va immun tizimini mustahkamlashda muhim rol o'ynaydi. Ba'zan ushbu element "yosh gormon" deb ataladi.
ELEKTROMAGNIT NURLANISHLARDAN HIMOYALANISHNI HISOBLASH
Mashg‘ulotning maqsadi:
Ruhsat etiladigan nurlanishni ta’minlaydigan ekranlovchi kameradan (boshqarish tutqichiningg diametri -D) chiqariladigan tutqichda ekranning minimal qalinligini va trubaning uzunligini aniqlash.
Dastlabki berilganlar:
Hisoblash uchun berilganlar 3.1 va 3.2-jadvallarda keltirilgan.
1-jadval

	Talabalik guvohnomasi nomerining oxiridan oldingi raqami
	1	2		3		4		5
W	12	6		15		19		3
I, A	350	250		100		60		40
f,Gs	3ּ108	4ּ108		3ּ108		4ּ108		3ּ108
T, ch	4	2		0.2		4		6
D, m	1ּ10-2	2ּ10-2		3ּ10-2		4ּ10-2		5ּ10-2
R, m	3	2		3		2		3
g, m	2,5ּ10-1	10 -1		2ּ10-1		10-1		2ּ10-1
	Talabalik guvohnomasi nomerining oxiridan oldingi raqami
	6		7		8		9		0
W	12		6		15		9		3
I, A	80		200		300		400		150
f,Gs	4ּ108		3ּ108		4ּ108		4ּ108		3ּ108
T, ch	0.2		4		2		0.2		4
D, m	4ּ10-2		3ּ10-2		2ּ10-2		1ּ10-2		6ּ10-2
R, m	2		3		2		3		2
r, m	10-1		2,5ּ10-1		10-1		2ּ10-1		1,5ּ10-1

2-jadval

	Talabalik guvohnomasi nomerining oxirgi raqami
	1	2	3	4	5
μ	200	1	200	1	200
μa, Gn/m	2,5·10 -4	1,2·10-6	2,5·10-4	1,2·10-6	2,5·10-4
γ, 1/Om·m	1·10-7	5,7·10-7	1·1-7	5,7·10-7	1·10-7
ε	7	8	3,0	7,5	7,5
	Talabalik guvohnomasi nomerining oxirgi raqami
	6	7	8	9	0
μ	1	200	1	200	1
μa,Gn/m	1,2ּ10-6	2,5ּ10-4	1,2ּ10-6	2.5ּ10-4	1,2ּ10-6
γ, 1/Om·m	5,7ּ10-7	1ּ10-7	5,7ּ10-7	1ּ10-7	5,7ּ10-7
ε	3.0	8	7	7.5	7,5

3-jadval
Elektromagnit nurlanishlar manbalari bilan ishlaganda xavfsiz mehnat sharoitlarini yaratish bo‘yicha to‘g‘ri echimlar uchun nurlanish dozalari va ularning birliklariga bog‘liq bo‘lgan asosiy kattaliklarni o‘rganish zarur bo‘ladi. Dozimetrik nurlanish asboblarining ishlash prinsiplarini aniq tushunib olish kerak bo‘ladi.
O‘YUCH uzatkichi o‘zgaruvchan induktivlikka ega bo‘lgan g‘altakka ega. G‘altakning radiusi r ga, o‘ramlar raqami W ga teng, g‘altakdagi tok kuchi I va f ga teng. Ish kuni davomida boshqarish tutqichi yordamida umumiy rostlash vaqti T soatdan ortmaydi.
Ekranning qalinligi va trubkaning uzunligini hisoblash uchun sxema 3.1–rasmda keltirilgan.
Topshiriqni bajarishda quyida keltirilgan uslubdan foydalanish mumkin.
1. H magnit maydonidan R masofadagi magnit tashkil etuvchi kuchlanganligini (ekranlash bo‘lmaganda) quyidagi formula orqali hisoblash mumkin:

=(15*100*(1/210)*(1/210))/(4*3*3*3)*1*(100)/(3)=0,0105

(3.1)

bu erda m – Rr nisbatan orqali aniqlanadigan koeffitsent (Rr 10da m 1).
Agar R quyidagi shartlarni

(3.2)

qoniqtirsa, u holda to‘lqin zonasi o‘ringa ega bo‘ladi, nurlanish orqali zichligi (NOZ) bo‘yicha maydon effektivligini baholash amalga oshiriladi.

=(377*0.0105*0.0105)/2*1/(3*3)=0.0046

(3.3)

NOZning ruhsat etilgan qiymati quyidagi ifoda orqali hisoblanadi:

rux  =2/0.2=10

(3.4)

bu erda 2 Vt·soatm2 ,T- nurlanish vaqti, soat
Elektromagnit maydonining talab qilinadigan so‘ndirilishi L quyidagi formula orqali hisoblanadi:

=0.0046/10=0.00046

(3.5)

Metall harakteristikasini (3.2-jadvalga qarang) elektromagnit maydonni talab qiladigan L so‘ndirilishni ta’minlovchi ekranning  qalinligini hisoblash mumkin:

(3.6)

bu erda -burchakli chastota, 1T; a-absolyut magnit singdiruvchanlik, Gnm;  - elektr o‘tkazuvchanlik, 1Om·m.

ao· = 4**10-7. *200=2.513

(3.7)

bu erda o  4 10-7. Gnm- magnit doimiysi; -muhitning absolyut magnit singdiruvchanligi.
Boshqarish tutqichi to‘lqin o‘tkazuvchi (dielektrik sterjen bo‘lganida) yoki koksial (metal sterjenь bo‘lganida) liniya bo‘lgan va devorlarga kavsharlangan trubkalar yordamida ekranlovchi kamera devori orqali chiqariladi. 3.2-rasmda metal trubka 2 ichiga joylashgan dielektrik sterjen 1 ga o‘tkazilgan boshqarish tutqichi chiqarilishi ko‘rsatilgan. Bunday konstruksiyani to‘lqin o‘tkazuvchi liniya sifatida ko‘rish mumkin.

3.1–rasm. Ekranning qalinligi va tutqichning uzunligi sxemasi

3.2–rasm. Boshqarish tutqichining chiqarilishi

Trubka–to‘lqin o‘tkazuvchining 1m uzunligida energiyani so‘ndirilishini quyidagi ifoda orqali hisoblanadi:

(3.8)

bu erda D-diametr ,m; E- sterjennning nisbiy dielektrik singdiruvchanligi (3.2-jadval);
Ekran materiali: po‘lat μ = 200 ; mis μ = 1; sterjnь materiali: getinaks ε = 7; tekstolit ε = 8; ebonit ε - 3; oynali tekstolit ε = 7,5.
Trubaning talab qilinadigan uzunligi quyidagi ifoda orqali hisoblanadi:

(3.9)

XULOSA

So‘nggi vaqtlarda masofadan turib ishlovchilar soni sharoit va tanlov talabi bilan ortib borayapti. Internet orqali ishlash xizmatchi uchun ham, ish beruvchi uchun ham juda qulay ekanligini hisobga olsak, O‘zbekistonda bu yo‘nalish kelajakda ancha yaxshi rivojlanadi, degan tahmin qilish mumkin.
Hammamizga ma’lumki hozirgi zamonning ustuvor yo‘nalishlaridan biri bo‘lgan axborotlashtirish asrida yashayotgan har bir jamiyat a’zosi axborot xavfsizligini ta’minlashni va mustaqilligimiz sharofati munosabati rivojlanib kelayotgan texnika taraqqiyoti darajasini chuqur anglab yetish, uning yaratilish strukturasi bilan tanishish, ishlab chiqarish jarayonida sodir bo‘layotgan yangiliklarni tahlil qilish, undan tashqari kiritilayotgan yangi texnologiyalarining afzalliklarini va qulaylik tariflarini yuqori saviyada tahlil etish, uning kelib chiqish sabablarini, ildizlarini o‘rganishni o‘z oldimizga qo‘yilgan dolzarb vazifalardan biri deb bilmog‘imiz darkor.
Insoniyat rivojlanishining zamonaviy bosqichi axborotning ijtimoiy va iqtisodiy ahamiyatining beqiyos o`sishi bilan tavsiflanadi. Statistik ma’lumotlarga ko`ra mehnat resurslarini moddiy ishlab chiqarish va hizmat ko`rsatish sohasidan axborot sohasiga qayta taqsimlanish jarayoni shunga olib keldiki, hozirdayoq rivojlangan mamlakatlarning axborot sohasida ish bilan band aholining 50 foizi dan ko`prog`i mehnat qilmoqda. Axborotni qayta ishlash tarmog`i hozirda sanoati rivojlangan mamlakatlar uchun industrlashtirish bosqichida og`ir sanoat qanday rolni o`ynagan bo`lsa, shunday rolni o`ynamoqda. Axborot resurslari rivojlangan mamlakatlarning asosiy milliy boyligiga aylanib bormoqda, ulardan foydalanish samaradorligi esa ko`proq darajada mamlakatning iqtisodiy qudratini belgilamoqda. Bunda “aktiv” axborot resurslari, ya’ni bu resurslarning avtomatlashtirilgan saqlash, izlash, uzatish va qayta ishlashga qulay bo`lgan qismi yetakchi rolь o`ynamoqda. Masalan, AQSh da 70-yillar o`rtalarida xo`jalik tarmoqlari orasida uchinchi o`rinni egallagan kompyuter informatika (faqat avtomabilь sanoati va neftni qayta ishlashdan keyin) hozir birinchi o`ringa chiqdi. Shuning uchun insoniyat axborot texnikasining imkoniyatlari to`g`risida xabardor bo`lish, uni tanlay bilish va foydalana olish juda muhimdir.
Xorijda internet orqali masofadan turib ishlash odatiy holga aylanib ulgurgan. Tabiiyki, ularda buning uchun yetarli sharoit ham shakllangan. O‘zbekistonda bugungi kundagi sharoitni hisobga olgan holda masofadan online ishlash mumkinmi? Ushbu savolga javob berish maqsadida ushbu botimni internet orqali ishlashda qulay deb hisoblab yaratdim. Bu xizmatlardan foydalanish ishga ariza topshirish uchun, balki ish beruvchi uchun ham bir qator qulayliklarga ega.
Men TATU Farg‘ona filiali “Kompyuter injiniringi” yo‘nalishini tamomlar ekanman, o‘qishim davomida berilgan “Bitiruv malakaviy ishi” topshirig‘ini bajarishimda muammolarni hech qanday qiyinchiliklarsiz bartaraf etishimda dars davomida olgan bilimlarim muhim ro‘l o‘ynadi desam hato qilmagan bo‘laman.
Berilgan mavzu bo‘yicha topshiriqni bajarishda shuni anglab yetdimki, tashkilotlarda biror bir bo‘limni avtomatlashtirilgan tizimini yaratishda ob’ektga yo‘naltirilgan dasturlash tillaridan foydalanish maqsadga muvofiq ekan.