Kompressor va nasos uskunalari mashinisti guruhiga Chizmachilik mavzusida ma’ruzalar matni Kirish. Chizmachilik fanining qisqacha tarixi

2-ma’ruza. Oddiy detallarni proyeksiyalash. Eskizlar va ularning etaplari. Markaziy va o’q chiziqlari.
Mushandislik amaliyotida ko‘pgina hollarda yoyilmaydigan sirtlar yoki ularning bo'laklaridan ba’zi konstruksiyalarni yasashga to ‘g ‘ri keladi. Ammo ularning faqat taqribiy yoyilmalarini yasash mumkin. Taqribiy yoyilmalarni yasashning umumiy usuli shundan iboratki, berilgan sirt yoyiladigan sirtlardan biriga (ko‘pyoqlik, silindrik yoki konussimon) approksimasiya qilinadi.
Sirtlarning yoyilmalarini taqribiy yasashning uch usuli:
Yordamchi uchburchaklar usuli.
Yordamchi silindrik sirtlar usuli.
Yordamchi konus sirtlar usuli mavjud.
Yordamchi uchburchaklar usuli. Bu usulning moshiyati qo'yidagidan iborat.
Datslab yoyilmaydigan sirt uchburchaklarga bo'lib chiqiladi, yaoni berilgan sirt ko'pyoqlik sirtga approksimasiya qilinadi. Keyin ko'pyoqlik sirtning yoyilmasi yasaladi. Buning uchun uchburchak tomonlarining haqiqiy uzunliklari proeksiyalarda yasaladi. Shar bir uchbuchakning yoyilmadagi vaziyati uchala tomonining haqiqiy uzunliklari bo'yicha yasaladi.
Amalda og'ma konus sirtlarning yoyilmalari umuman taqribiy usulda yasaladi.
2.1 l.l,a-rasm da Monj chizmasida og'm a konus tasvirlangan. Uning yoyilmasini yasash uchun berilgan konus sirti A1B, B12, B2C,... uchburchaklarga ajratiladi. Bu uchburchaklarning bittadan tomonlari konusning uchidan o'tadigan qilib olinadi.
Uchburchaklar tomonlarining haqiqiy uzunliklari yasaladi. Ulardan biri B2 ning haqiqiy uzunligi aylantirish usulida yasalgan. Yoyilmani shosil qiluvchi uchburchaklarni ularning uchala tomonlarining haqiqiy uzunliklari bo'yicha yasash qiyin emas. Bunda yoyilmadagi uchburchaklar tomonlarining o'zaro joylashuv tartibi proeksiyadagi joylashuv tartibi bilan bir xil bo'lishi kerak. l,b-rasmda og'ma konus yon sirti yoyilmasining yarmi ko'rsatilgan. 2.1 l.l,a-rasm da tasvirlangan sirt silindrik trubadan to'rtburchakli trubaga o'tish elementi bo'lib, u ikkita I ko'rinishdagi, ikkita II ko'rinishdagi tekis uchburchaklardan shamda to 'rtta III ko'rinishdagi elliptik konus sirtlardan tashkil topgan. Bunday sirtning yoyilmasini yasash uchun datslab konus sirtlami piramida sirtlariga approksimasiya qilamiz (rasmda faqat bitta konus sirtining piramidaga approksimasiya qilinishi ko'rsatilgan). Buning uchun konusning
asosida bir necha А, В, C, D, E nuqtalarni belgilab olib, ularni konusning uchi bilan tutashtiramiz. Hosil bo'lgan uchburchaklar tomonlarining haqiqiy uzunliklarini yasaymiz. 2.11.1-chizma, a-rasmda CE tomonning haqiqiy uzunligini yasash ko'rsatilgan. Bu sirt yoyilmasini yasash uchun tomonlaming haqiqiy uzunliklari bo'yicha uchburchaklar yasaymiz.
Berilgan sirtning C2EA1 choragining yoyilmasini yasash 2,b-rasmda ko'rsatilgan. qolgan choraklarining yoyilmasi sham yuqorida bayon qilinganidek yasaladi.
Yordamchi silindrik sirtlar usuli. Bu usul yoyilmaydigan aylanish sirtlarining taqribiy yoyilmalarini yasashda qulay. Uning moshiyati qo'yidagidan iborat. Berilgan sirtni meridianlari b o 'yicha bir necha o'zaro teng bo'laklarga bo'lib chiqiladi. Bu bo'laklar o 'z navbatida silindrik sirtlar bilan almashtiriladn. Bunday silindrik sirtlar berilgan sirtga shar bo'lagining o'rta meridiani bo'yicha urinib o'tishi shart. 2.11.2- a, chizmada proeksiyalari bilan berilgan sferik sirt bo'lagining taqribiy yoyilmasi 2 .11.2-b, chizmada tasvirlangan.

Detalning chizmasiga muvofiq uning modelini yupqa materialdan yasash uchun uning sirtini tekislikka yoyishga to ‘g ‘ri keladi. Detalni tashkil qiluvchi barcha sirtlar, ularning joylashishiga qarab, yoyilmalari alohida yoki qo'shib chiziladi. So‘ngra ularning modellari shu yoyilmalar asosida yasaladi. Oddiy geometrik sirtlami tekislikka yoyish ushbu q o ilan m ad a tushirib qoldirildi. Bu erda texnik detallarning ko'rinishlari bo'yicha ularning yoyilmalarini chizib, ular asosida modellarini yasash bilan tanishiladi.

Misol. Matritsa deb nomlangan detaining ko'rinishlari asosida uning yoyilmasi
va modeli bajarilsin (2.11.5 chizma, a).
1. Detaining ostki asosi chiziladi va uning to 'rt tomoniga yon yoqlari hamda detaining ustki asosi qo'shib chiziladi (2.11.5 chizma, b).
2. Matritsaning piramidasimon va silindrik teshiklarining yoyilmalari
chiziladi (2.11.5 chizma, c).
3. Detaining modelini yasashdan oldin yoyilmadagi asos, yon yoqlarini ajratib
turadigan chiziqlarga chizg'ich qo'yib, ohista qattiqroq narsa bilan eziladi va buklab chiqiladi. Shunda detal qirralari aniq chiqadi. Kerakli joylari elimlab yopishtiriladi.
4. Detal teshiklarining modellari yasaladi va ular asosiy modelga qo'shib elimlab qo'yiladi (2.11.5 chizma,d).

Eskiz haqida umumiy tushuncha. Eskizlar qo‘lda (chizmachilik asboblarisiz) chiziladi. Eskiz chizganda tomonlar o ‘lchamlarining nisbatini saqlashga e’tibor berish kerak. Chizmachilik asboblari ishlatmasdan, tomonlar o ‘lchamlarining nisbatini ko‘zda chamalab, qo‘lda chizilgan chizma eskiz deyiladi. Eskiz chizish uchun yumshoq qalam va o ‘chirg‘ich ishlatiladi. Eskiz detallarning o ‘ziga qarab, mashina va mexanizmlar hamda ularning detallarini loyihalashda, ta’mirlash ishlarida tuziladi. Eskiz detallarining ish chizmalarini tuzishda asosiy hujjatdir. Ishlab chiqarishda, ta’mirlash ustaxonalarida ba’zan eskizlar b o‘yicha detallar tayyorlashga to ‘g‘ri keladi. N amuna b o‘yicha detal tayyorlash lozim b o‘lganda ham undan dastlab eskiz olinadi. Ishchi uchun eskiz tuza bilish katta ahamiyatga ega, chunki ishchi o ‘z ijodiy ratsionalizatorlik fikrini aks ettirishda eng qulay va kam mehnat talab qilinadigan eskiz chizishlari uchun m o‘ljallangan «Konstruktorlik hujjatlarining yagona sistemasi»da belgilangan qoidalar va shartliklarga muvofiq tuziladi. Davlat standartlarida chizmalar uchun belgilangan barcha qoidalar eskizlar uchun ham majburiy hisoblanadi. Eskizda ish chizmasidan faqat qo‘lda va detalning o‘lchamlarini e’tiborga olmay chizilganligi bilan farq qiladi. Ammo eskizda ham detalning ayrim qismlari orasidagi nisbat va ko‘rinishlardagi o ‘zaro proyeksion bog‘lanish saqlanishi kerak. Eskizni juda kichik qilib chizish tavsiya etilmaydi. Tasvirning kattaligi detalning o ‘lchamiga, murakkabligiga va qog‘ozning formatiga qarab chiziladi, shuningdek, eskizda hamma kerakli o‘lchamlarni qo‘yish va boshqa ma’lumotlarni yozish kerak. Eskizda ham xuddi ish chizmasidagi kabi detalning frontal tekislikda tasvirlangan proyeksiyasi — bosh ko‘rinish detal haqida boshqa ko‘rinishlarga nisbatan ko‘proq ma’lumot berishi lozim. Detalning boshqa ko‘rinishlari soni mumkin qadar kam, ammo shu detalni to‘la tasavvur qilish uchun yetarli bo‘lishi kerak. Eskizlarni TOCTda tasdiqlangan formatlarda chizish tavsiya etiladi. Eskiz chizish ikki qismdan iborat: Eskiz chizishga tayyorgarlik. Detalning o ‘ziga qarab eskiz chizishdan avval uni diqqat bilan har tomonlama ko‘rib chiqish lozim, buning uchun quyidagilarni amalga oshirish kerak: a) detalning nomi, mexanizmdagi ish vaziyati aniqlanadi; b) detal qanday sirtlardan tashkil topganligi tahlil qilinadi; d) detalning bosh ko‘rinishi tanlanadi; e) zarur bo‘lgan tasvirlar soni aniqlanadi; f) detalning qanday materialdan tayyorlanganligi aniqlanadi; g) yuzalarning g‘adir-budurligi aniqlanadi; h) qog‘ozning formati va boshqalar belgilanadi. Eskiz chizish. Avval eskiz formatini ramka chizig‘i bilan chegaralanadi va pastki o ‘ng burchagida asosiy yozuv va texnikaviy talab yozuvlari uchun joy qoldiriladi. Eskizlarni chizish quyidagi bosqichlardan iborat (46-shakl).

Detal eskizining oxirgi bosqichi bajarilgandan so‘ng uning o ‘lchamlariga va tozalik belgilariga amal qilgan holda ishchi chizma bajariladi.

Birinchi bosqich. Eskiz chizish burchak shtampi uchun joy qoldirib, qog‘ozning ramka chiziqlarini chizishdan boshlanadi. Har bir ko‘rinishning simmetrik o ‘qlari o‘tkaziladi. Detalning tashqi konturi ingichka chiziq bilan chiziladi. Detal elementlarining o‘q va markaz chiziqlari chiziladi.
Ikkinchi bosqich. Detalning tashqi ko‘rinadigan kontur chiziqlari chiziladi.
Uchinchi bosqich. Detalning ichki ko‘rinmaydigan kontur chiziqlari shtrix chiziq bilan chiziladi, zarur bo‘lgan qirqim va kesimlar bajariladi. Ortiqcha chiziqlar o ‘chiriladi va shtrixlash chiziqlari o‘tkaziladi. Eskiz sinchiklab tekshirilgandan so‘ng ingichka kontur chiziqlar ustidan qalam yurgizib chiqiladi. 3 ta profil qirqim bilan frontal proyeksiya tekisligidagi tasvirga mahalliy qirqim berib bajarilgan.
To‘rtinchi bosqich. Chiqarish va o ‘lcham chiziqlari o ‘tkaziladi. Strelkalar, shartli belgilar sirtlarining g‘adir-budurligi belgilari qo‘yiladi. Eskizning burchak shtampi chiziladi.
Beshinchi bosqich. O‘lchash asboblari bilan detaldan zarur bo‘lgan o ‘lchamlar olinadi va eskizga qo‘yiladi. Detalni o‘tkazishga oid bo‘lgan shartli belgilar qo‘yiladi, burchak shtampi yozuvlari yoziladi. Zarur bo‘lganda chizma maydonining bo‘sh joyiga izoh yozuvlari yoziladi. Detal eskizini ko‘rinishda (oldidan va chapdan) chizish maqsadga muvofiqdir, ishlab chiqarishda detallarni tayyorlash uchun maxsus o ‘lchash asboblaridan foydalaniladi.
Chizma chiziqlari. 3-rasm, a da GOST 2.303-68 ga binoan chizma chiziqlarining turlari, 3-rasm, b da esa ularning tadbiq qilinishi ko‘rsatilgan. Asosiy tutash chiziq qalinligi (yo‘g‘onligi) s bilan bеlgilanadi, qolgan chiziqlar yo‘g‘onliklari shu asosiy tutash chiziqqa nisbatan olinadi. Ingichka va yo‘g‘on shtrix-punktir chiziqlardagi punktirlar – nuqtalar ko‘rinishida tasvirlanmasdan, biroz cho‘zilganroq nuqta, ya’ni ikkita nuqta yonma-yon joylashgandеk tasvirlanadi. Tutash to‘lqin chiziq ilon izi kabi chiziladi.
3-rasm