Kompozitsiya

Kombinator shakllar bir о 'Ichamli fazoda:
A. 
Zanjir tipidagi uzunchoq shakllar bir oichamli 
k o 'c h m a  
sim m etriyali-ixtiyoriy 
ritm dagi 
birxillashtirilgan tipoelementlar turlarining bir yoki 
minimal  sonidan iborat.
29

---

B.  Hoshiya  tipidagi  shakllar 
b ir  o ic h a m li 
k o ‘chma simmetriyali va sirg'anm a aks  tasvirli va 
boshqa qo'shim cha simmetriyali ixtiyoriy  ritmdagi 
birxillashtirilgan tipoelementlar turlarining bir yoki 
minimal  sonidan  iborat.
Kombinator shakllar ikki o ‘Ichamli fazoda:
A.  To‘r  tipidagi  yo‘l-yo‘1  nafis  shakllar 
ikki 
oicham li ko'chm a va boshqa turdagi simmetriyali 
b ir  o ic h a m li  b irx illa sh tirilg a n   tip o elem en tlar 
turlarining bir yoki  minimal  miqdoridan  iborat.
B. Parket (mozaika) va ornament tipidagi yassi 
tutash shakllar 
ikki  oicham li  ko ‘chma  va  boshqa 
tu r d a g i 
sim m e triy a li 
b irx illa s h tirilg a n  
tip o e le m e n tla r  tu r la rin in g   b ir   y o k i  m inim al 
m iqdoridan iborat.
Kombinator shakllar uch  o ‘Ichamli fazoda:
A. Panjara tipidagi nafis shakllar 
uch  oicham li 
ko'chm a va boshqa turdagi simmetriyali uzunchoq 
birxillashtirilgan tipoelementlar turlarining bir yoki 
minimal miqdoridan iborat. Tutash (monolit) yoki 
o‘ta zieh taxlam tipidagi g‘ovak- plastinkali shakllar 
uch   o i c h a m li  k o 'c h m a   v a   b o s h q a   tu rd a g i 
sim m e triy a li 
h ajm iy  
y o k i 
p la s tin k a li 
birxillashtirilgan tipoelementlar turlarining bir yoki 
minimal miqdoridan  iborat (42-rasm).
B. Shakllarning kamroq  muntazamlilikdagi uch 
oichamli  guruhi 
sim m etriya  v o sitasid a  qan d ay  
b o is a ,  antisimmetriya bilan xuddi shunday o ‘zaro 
b o g ian u v ch i  tu rli  o ic h a m d a g i  birxillashtirilgan 
tipoelementlar  turlarining cheklangan  miqdoridan 
iborat.
N ol  o ic h a m li  um um iy  sim m etriyali  (razetka 
tipidagi) kombinator shakllar ikki oicham li yoki uch 
oicham li fazoda har qanday oicham dagi namunali 
elementlardan,  odatda  umumiy simmetrik  aylanish 
o‘qi atrofida tashkil etilgan bir turdagi, lekin chegara 
hoshiyali turli shakllarning bir turidan iborat.
2. 
Seriya-nomenklatura tarkibi va hosil b o ig an  
k o m b in a to r  s h a k lla r   s e riy a   ta r k ib i  b o ‘yich a 
obyektlam ing  shunday  sinflari  bor:
Shakl-strukturalar 
bir turdagi, turli oicham dagi 
va  m urakkablikdagi  ham da  simm etriyaning  turli 
x illa ri  v o s ita s id a   ta r tib li  ta s h k il  e tilg a n  
tipoelementlardan tashkil topgan,  tarkibi b o ‘yicha 
m in im a l 
se riy a -n o m e n k la tu ra li 
m u ra k k a b  
s h a k lla rd a n   ib o r a t.  Bu  sin fg a   k o m b in a to r 
sh a k lla rn in g   y u q o rid a   a y tilg a n   h a m m a   t o ‘r t  
geometrik guruhlar  obyektlari  kirishi  mumkin.
N isbatan  k a tta   seriya-nom enklaturani  tashkil 
etu v c h i  tu r li  o i c h a m   v a   m u ra k k a b jik d a g i,
cheklangan  turdagi  birxillashtirilgan  tipoelement­
lardan  yaratilgan  shakllarning  turli  va  k o ‘p   sonli 
guruhlari  kiradi.  Bu  geom etrik  belgisi  bo ‘yicha 
yuqorida k o ‘rib chiqilgan ko‘p  guruhlar obyektlari 
kiradigan kom binator shakl hosil qilish uchun eng 
umumiy va xarakterli b o ig a n   holatdir.
K om binator  shakllarning  o ‘ziga  xos  guruhini 
um um iy  to 'p la m   birxillashtirilgan  tipoelem ent- 
laridan  navbatm a-navbat  tashkil  b o ig a n   b ir  xil 
k attalik d ag i  va  b ir  xil  ta rk ib   to p g an   figura  va 
jism lar tashkil qiladi. Shakl hosil boiishining q a t’iy 
geom etrik  qoidalari  sababli  bu n d a  yaratiladigan 
m urakkab shakllar soni  boshqa ko ‘p  hollar ichida 
nisbatan  kam.
3.  V azifa  a n iq lig i  b o ‘y ic h a ,  d iz a y n   va 
m e’m o rc h ilik n in g   re a l  a m a liy o tid a   k o ‘p ro q  
tarqalganiga qarab shunday xarakterli kom binator 
vazifalarni  aytish mumkin.
Ikki asosiy turlarda mavjud b o ig a n  
eng yaxshi 
taxlam tipidagi kombinator vazifa:
a)  minim al  tirqishli  yoki  tirqishsiz cheklangan 
tu rd ag i  m a ’lum   shakllardan  ib o ra t  b a ’zi  tutash 
yuzani  (yoki  hajmni)  tashkil  qilish  k o ‘rinishida;
b) m a iu m  yuzani (yoki hajmni) minimal chiqitli 
y o k i  hech  q a n d a y   c h iq its iz   ta la b   etilg an  
geometriyali shaklga ajratish (bichish) ko‘rinishida. 
Bu  u m u m iy   v azifa  sh u n d a y   m u h im   m u sta q il 
vazifalarni  o ‘z ichiga  oladi:
1.  Parket  tipidagi  vazifa. 
U ning  m ohiyatini. 
k o n s tru k tiv -b a d iiy   y o k i  d e k o ra tiv   q a tla m  
vazifasidagi  tutash  yuzani  hosil  qilish  uchun  eng 
yaxshi  shakl  va  tu rla ri  b o 'y ich a  chegaralangan 
tipoelementlar topish  tashkil  qiladi.
2.  Kombinator  ornament  tipidagi  vazifa 
(ju m la d a n ,  p a rk e t-o rn a m e n t).  U n in g   m a ’nosi 
me’morchilik, dizayn va amaliy san’a t obyektlarida 
tu ta s h   y u z a la rn i  n a q s h in k o r  tip o e le m e n tla r 
turlarining bir yoki cheklangan soni vositasida eng 
yaxshi,  dem akki,  eng  rang-barang,  simm etrik  va 
original  bezashning turli variantlarini iloji boricha 
k o ‘proq  sonini  yaratishdan  iborat.
3.  Zieh hajmiy taxlam  turidagi  vazifaga 
dizayn 
va m e ’m orchilikning  uch  o ic h a m li  obyektlarini 
loyihalash  kiradi.  U lar  unifikatsiyalangan  hajmiy 
tipoelementlar asosida yaratiladi.  Bu tipoelementlar 
esa  qo'shni elementlar bilan  bog‘liqligi  borligi 
yoki 
yaxlit, murakkab tuzilishli  shakl hosil  qilishi  tufayfc 
nom enklaturalari cheklangan  b o iad i.
4.  Konstruktor tipidagi vazifa. 
U nga  tutash 
va 
ju d a  zieh bo ‘lmagan, erkin fazoviy joylashtirish 
va
3 0

---

hoshiya  bo‘yicha  shaklning b a’zi  qismlaridagina, 
birlashtiruvchi  tugunlarning mahalliy  cheklangan 
yuzalari  bo‘yicha  birlashtirish  orqali  cheklangan 
no m en k latu rad ag i  sterjenli  tipoelem entlar, 
shuningdek,  hajmli,  plastinkali  to'plam lardan 
iborat  dizayn  va  me’morchilikning  aniq  hajmiy 
obyektlari  guruhini  loyihalash  kiradi.