Kompozitsiya

k u b g a  n isb atan   äham iyatsizroq.  U chburchak,  uchi 
p a stg a   q a ra tilg a n   h o la td a   n o m u s ta h k a m ,  lek in  
u n in g   n o m u s ta h k a m lig i  p ir a m id a n in g   s h u n d a y  
h o la tid a g ig a   n is b a ta n   k a m r o q   s e z ila d i.  A g a r 
p ira m id a   hajm i  in so n   o 'lch a m la rid a n   k o ‘p   m arta  
o r t i b   k e ts a ,  n o m u s ta h k a m lik n in g   se z ilish i 
shunchalik  a n iq  ifodalanadiki,  b u   shaklni  xotirjam  
id r o k   q ilis h n in g  jo iz   d a r a ja s id a n   o sh ib   k e ta d i. 
N o q u la y lik n in g   y o r q in   ifo d a la n g a n   h o la ti  y u z  
b erad i.  S h u n in g   u c h u n   h ajm iy  kom p o zitsiy an in g  
o i c h a m i n i ,   in s o n g a ,  f a z o g a   m u n o s a b a tin i, 
a n iq r o g i  a sa rn in g   m assh tab lilig in i  t o ‘g ‘ri  to p ish  
j u d a   m u h im .  M u ta n o s i b li k k a ,   k a t t a   h a jm n i 
p roporsionallashtirish, qism larga ajratish, shaklning
16

---

idrok  qilinish  yaxlitligini saqlagan  holda  inson  va 
hajmning zidligini kamaytiruvchi m ayda detallami 
kiritish  y o ii  bilan erishish  mumkin.  Va  aksincha, 
j u d a   m a y d a   h a jm n in g   p la s tik   m av z u sin i 
yiriklashtirib,  uning  idrok  qilinishini  zam onaviy 
in s o n  
u c h u n  
a n c h a  
q u la y  
o ic h a m la r g a  
yaqinlashtirish  mumkin.
M asshtab  m uam m osi -   hajm iy  kom pozitsiya 
yaratishda asosiylaridan biri. Lekin hajm shaklining 
idrok  qilinishiga  fa q a t  m asshtab  emas,  balki  bu 
o ich am larn in g  m unosabati,  shuningdek,  detallar 
va yaxlit hajm  m unosabati, demak, proporsiya ham 
k a tta   ta ’sir  k o ‘rsatadi.  Bundan  tashqari,  hajm  va 
u  jo y la s h g a n   fa zo   m u n o s a b a ti,  b o s h q a c h a  
aytganda,  proporsiyalar sistemasi ju d a  muhim.
H ajm iy  
k o m p o z itsiy a d a , 
h a r  
q a n d ay  
kompozitsiyadagidek, o ‘sha qonun va qonuniyatlar 
mavjud, uyg‘unlashgan kompozitsiya yaratish uchun 
o ‘sha  vositalardan  foydalaniladi.  S hunday  qilib, 
m u v o z a n a t  q o n u n i,  h a r   q a n d a y   k o m p o zitsiy a 
mavjudligining zarur sharti b o iib , alohida ahamiyat 
kasb  etadi.  Bu  n arsa  shu  bilan  b o g iiq k i,  hajmiy 
k o m p o zitsiy ad a   b u tu n   h ajm   va  u n ing  a lo h id a  
q ism la rin in g  
n o m u v o z a n a tlig i 
y a q q o lro q , 
ish o n c h liro q ,  se z ilarliro q   ifo d a la n a d i.  H ajm iy  
shaklning h ar tom ondan  ko'rinish zaruriyati  bilan 
bog‘liq  holda uning  har  tomonlama muvozanatiga 
erishish  kerak.  Buning  uchun  turli usullar mavjud. 
M asalan,  hajm ning  biro r  qism ini  o g irla sh tiris h  
uchun, uni shaldi jihatidan yiriklashtirish, uni ishlab 
chiqish  d arajasini  o ‘zgartirish,  o g irla sh a y o tg a n  
qismga qarab harakatni faol kuchaytirish, dag'alroq 
f a k tu r a   (x ira,  g ‘a d ir-b u d ir)  v a   ish lo v   b erish  
x u su siy a tin i  q o i l a s h ,   k o ‘rin is h id a n   o g i r r o q  
xomashyo,  to ‘qroq  rangni  q o ila sh   mumkin.  Biror 
qism da  ch u q u r  so y alar  hosil  qilish  uchun  yoki 
hajm ning  q aram a-q arsh i  qism ini  yengillashtirish 
uchun yo‘naltirilgan yoritishdan foydalanib ko'ring.
M uvozanatlashgan hajmiy kompozitsiya yaratishda 
kompozitsion  birlik  majburiy  shart hisoblanadi.  U 
plastik  mavzu,  shakl,  rang,  fak tu ra,  badiiy  obraz 
y a x litligining  birligi  b ilan   ifo d alan a d i.  B oshqa 
zaruriy shartlar -  qismlar va bir butun yaxlitlikning 
bir-biriga bo'ysunishi (badiiy obraz plastik mavzuni, 
u o ‘z navbatida shaklni, shakl esa -  rang va fakturani 
q a t’iy  buyuradi)  usul  va  vositalarining bosh  vazifa
-  asar badiiy obrazini yaratishga muvofiqligidir.  Bu 
vazifani  hal  etish  uchun m uvofiq vositalar  rassom 
to m o n id a n   ta n la n a d i:  k o n tr a s t  y o k i  n y u a n s, 
b a q u w a t harakatni tashkil qilish uchun ritmik qator 
yoki shakl  va  faktura,  xolos.
Ijo d iy   ish   ik k i  y o ‘n a lis h d a   o lib   b o rila d i. 
Birinchisi  model  yoki  maketni  bajarishdan  iborat. 
A gar o ic h a m  im kon bersa, maketni, yaxshisi, tabiiy 
k atta lik d a  bajargan  m a ’qul,  b o im a s a ,  loyihaviy 
vosita  sifatida  m asshtab qo'llaniladi.  U   ish  uchun 
q u la y   b o iis h i  va  b ad iiy   g ‘o y an i  ifo d a   etish g a 
y o rd a m   b e ris h i  k e ra k .  Q u y id a g i  m a s s h ta b la r 
m avjud:  1:1,  1:2,  1:2,5,  1:4,  1:5,  1:10,  1:15,  1:20, 
1:25,  1:40,  1:50  va  boshqalar.  M aketni  tayyorlash 
u c h u n   tu rli  loy,  p la s tilin ,  m u m ,  fa o rm o p la s t, 
penoplast, qog‘oz, karto n , organik oyna va boshqa 
m ateriallar qoilan ilad i.
Ishning  ikkinchi  y o ‘nalishi  -   rasm   chizish.  Bu 
yerda  shaklning  xarakterli  xususiyatlarini,  uning 
plastik mohiyatini  namoyon  qilish,  badiiy  obrazni 
o c h ish   im k o n in i  b e ru v c h i  h a r   q a n d a y   g ra fik  
te x n ik a d a n   fo y d a la n is h   m u m k in .  X o m a k i 
rasm larni,  yaxshisi,  turli  burchaklardan  bajargan 
m a ’qul.  S hunday  tarz d a   hajm   m asshtabi,  uning 
p r o p o r s iy a la r i  q id irila d i,  ta y y o rla s h   u su li, 
xom ashyo  o ‘ylab  topiladi.  A gar  hajm ni  m a ’lum 
fa zo g a   jo y la s h tiris h   k e ra k   b o i s a ,   u n i  chizib, 
b e rilg an   h o la td a   h ajm iy  kom p o zitsiy a  yechim i 
b o 'y ic h a   o ‘z  ta k lifin g iz n jn g   im k o n iy a tin i 
tekshiring.
1.8.  C H U Q U R L A S H G A N -F A Z O V IY   K O M P O Z IT S IY A
C huqurlashgan-fazoviy  kom pozitsiya  rassom   t a ’s ir  d a ra ja s i  h a q id a   g a p irila y a p ti,  fa z o d a   u
u c h u n  
ijo d iy  
im k o n iy a tla rn in g  
c h o ‘q q is i  k o ‘proq,  sababi tomoshabin unga  m ansub  va fazo
h iso b lan ad i.  U   to m o sh ab in g a   fa q a t  tekisliklar, 
uni  tom  m a’no d a  burkab  turadi. 
hajm lar m unosabati bilan emas, balki ular orasidagi 
Bu  mavzu  haqida  yakuniy  xulosasini chiqarib,
pauza,  a n iq ro g i  fazo  bilan  ham   ta ’sir k o ‘rsatadi. 
shuni ta ’kidlash zarurki, kompozitsiya turidan q a t’i
F azo   t a ’siri  tek islik   va  hajm   ta ’sirid an   k o 'r a , 
nazar, uni uyg'unlik qonunlari (m uvozanat qonuni,
sh ubhasiz,  k u ch liro q .  Bu  y erd a  ah am iy ati  yoki 
birlik  q onuni  va  b ir-biriga  b o ‘ysunish)  bo'yicha
badiiy  qiym ati  hnqidn  prnn*» 
y a r a tis h   u c h u n   u y g 'u n lik   v o s ita la rin i  (ritm ,
flNV  ^
__________________ f  A X B C - w f  >_____________