Kompleks birikmalar

KOMPLEKS BIRIKMALAR
Tarkibida murakkab - "kompleks" ion tutgan birikmalar kompleks birikmalar deyiladi. Yangi kimyoviy bog’ hosil qilmasdan yoki yangi elektron jufti yuzaga kelmasdan oddiy molekulalardan murakkab molekulalar hosil bo’lishi kompleks birikmalarni yuzaga keltiradi.Kompleks birikmalarda olingan va berilgan elektronlarning soniga qarab valentlikni bilib bo’lmaydi. Kompleks birikmalar 2 ta polyar molekulalarni o’zaro ta’siridan hosil bo’ladi. Masalan:
NH ₃ + HCl = [NH₄]Cl
kristall
CaCl₂  + 8NH ₃ = [Ca(NH₃ )₈]Cl₂
kristall
CuCl₂ + 2NH₄OH = Cu(OH)₂¯ + 2NH₄Cl
ko’k cho’kma
Agar cho’kmaga ko’p miqdorda NH₄OH qo’shsak, cho’kma eriydi.
Cu(OH)₂¯ + 2NH₄OH + 2NH₄Cl = [Cu(NH₃)₄]Cl + 4H₂O
ko’k rangli eritma
Fe(CN)₂ + 4KCN = K₄[Fe(CN)₆] sariq qon tuzi
Fe(CN)₃ + 3KCN = K₃[Fe(CN)₆] qizil qon tuzi
Agar reaktsiya sharoiti o’zgartirilsa,
CrCl₃ + 6H₂O -® [Cr(H₂O)₆]Cl₃ 1 mol suv ajratilsa,
sariq rangli
[Cr(H₂O)₅Cl]Cl₂, yana 1 mol suv ajratilsa [Cr(H₂O)₄Cl₂]Cl
to’q qizil rangli yashil rangli
birikmalar hosil bo’ladi. Shunday qilib bir kompleks ikkinchisiga o’tadi.
Kompleks birikmalar juda ko’p joylarda qo’llaniladi. Biologiyada ularning ahamiyati juda katta. Kompleks birikmalarsiz hayot bo’lmaydi.
Gemoglobin Fe²⁺ , xlorofill Mg ²⁺ larning kompleks birikmalaridir. Kompleks birikmalar asoslar, kislotalar, tuzlar bo’lishi mumkin. Ular ichida elektrolitmas moddalar ham bor.
Asoslar Kislotalar Tuzlar
[Ag(NH₃)₂ ]OH H[AuCl₄] [Ni(NH₃)₄]SO₄
[Cu(NH₃)₂](OH)₂  H₂[SnF₆] Na₃[AlF₆]
[Ni(NH₃)₄](OH)₂ H₂[PtCl₆] K₃[Fe(CN)₆]
Elektrolitmas moddalar: [Pt(NH₃)₄Cl₂] [Pt(NH₃)₆ ]Cl₄
[Ni(CO)₄] [Fe(CO)₅]
Kompleks birikmalarning tuzilishini 1898 yilda shved olimi Alfred Verner o’zining koordinatsion nazariyasida tushuntirdi. Bu nazariyaga ko’ra:
Kompleks birikmada markaziy o’rinni kompleks hosil qiluvchi - zaryadlangan metal atomi (kation) egallaydi.
Kompleks hosil qiluvchi ion yoki atom atrofida u bilan bog’langan ma’lum sondagi anionlar yoki neytral molekulalar bilan o’ralgan bo’ladi. Bu anion yoki molekulalar ligandlar deyiladi. Ularning soni esa, koordinatsion son . deyiladi.
Kompleks hosil qiluvchi va ligandlar ichki sferani tashkil etadi va kvadrat qavs ichiga olinadi.
Ichki sferaga kirmagan ionlar tashqi sferani tashkil etadi.
┌─ ─┐
K ⁺  │ CN ^- CN ^- │
K ⁺  │ CN^- Fe ³⁺ CN ^- │ K ₃ [Fe(CN)₆]
K⁺ │ CN ^-  CN^- │
└─ ─┘
Kompleks birikmani formulasini yozish uchun:
1) kompleks hosil qiluvchi ionning zaryadini;
2) ligandlarning zaryadini;
3) koordinatsion sonni;
4) tashqi sfera ionlarini bilish kerak.
Kompleks hosil qiluvchi ionlar asosan Mendeleev davriy sistemasidagi d -elementlarning ionlaridir. Ular: Ag ¹⁺ ,Au¹⁺ ,Au ³⁺ ,Cu²⁺ ,Cu¹⁺,
Zn ²⁺, Cd ²⁺ , Co²⁺ , Ni ²⁺ , Fe²⁺ , Fe ³⁺ , Pt ²⁺ ,Pt ⁴⁺ ,Pd ²⁺ ,Pd ⁴⁺ ,Al ³⁺ .
Ligandlar sifatida a) dipol xarakterga ega bo’lgan molekulalar - H₂O, NH₃, NO, CO ,N₂H₄, NH₂C₂H₄NH₂ va boshqalar.;
b) ionlar - SN^-, NO ₂ ^- , Cl ^- , Br^- , J ^- , OH^- , CO₃^2- , SO₄ ^2- ,
CH₃COO ^- , SO₃^2- , PO₄ ^3- , CNS^- , CrO₄^2- ;
Ba’zi bir kompleks hosil qiluvchi ionlar uchun

Koordinasi son	2	4	6	8
Ionlar	Cu^+ Ag^+ Hg^+ Au^+	Cu^2+ Zn^2+ Hg^2+ Mg^2+	Al^3+ Cr^3+ Fe^3+ Fe^2+	Ca^2+ Ba^2+ Mg^2+ Pd^2+