Kompleks birikmalar kimyosi

 
 
 
 
 
Ligandlar va ularning elektron donor atomlari. 
    
Ligandda
gi 
elektron 
donor 
atomlar 
 
Molekulyar turdagi ligandlar  
 
Ion turdagi ligandlar  
 
monodentat 
polidentat 
monodentat 
polidentat 
H,F,Cl,Br
,I 
- 
- 
H
-
, F
-
, Cl
-
 Br
-
, I
-
 
- 

---

 
115 
C 
CO,C
2
H
4
 
C
6
H
6
 
 CN
-
 
- 
N 
NH
3
,C
5
H
5
N, 
RNC, RNH
2
 
NH
2
(CH
2
)
2
-NH
2
 
    NO
2
-
,N
3
-   
   
SCN
-
 
- 
O 
   H
2
O 
R – C  -  CH
2       
-  C- R                                       
O                    O  
    O
2-
, OH
-
 
CO
3
2-
,
  
SO
4
2-
, 
RCOO
-
,
  
C
2
O
4
2-
 
S 
   R
2
S 
R-CH-CH
2
-CH-R                     
SH            SH             
    SCN
-
, S
2-
 
- 
 
Tayanch  
Markaziy  ion  elektron  tuzilishi,  Marakaziy  ion  bo‘sh  orbitallari,  markaziy  ion 
koordinatsion soni, Ligandlar elektron tuzilishi, Ligandlar donor atomlari.  
 
 
Savol va topshiriqlar 
 
1. Kompleks hosil qiluvchi zarra qanday elektron tuzilishga ega bo‘lishi kerak? 
2.  Kompleks  birikma  hosil  qilishda  markaziy  ionning  qaysi  orbitallari  ishtirok 
etadi? 
3.  Markaziy  zarra  koordinatsion  soni  va  elektron  tuzilishi  orasida  qanday 
bog‘liqlik mavjud? 
4. Qanday ionlar va molekulalar ligand vazifasini bajara oladi? 
5. Donor-akseptor mexanizmi bo‘yicha kimyoviy bog‘lanish mohiyati nimada? 
6. Bir dentatli molekulyar turdagi ligandlarga misollar keltiring? 
7. Ko‘p dentatli molekulyar turdagi ligandlarga misollar keltiring? 
8. Bir va ko‘p dentatli ion turdagi ligandlarga misollarga keltiring?  
5-MA’RUZA. 
 
KOMPLEKS BIRIKMALAR SINFLARI. 
 
                                  Reja: 
1. Molekulyar monodentatli koordinatsion birik-malar. 
2. Ion ligandli koordinatsion birikmalar. 
3. Siklik koordinatsion birikmalar. 
4. Sendvich koordinatsion birikmalar. 
Hozirda koordinatsion birikmalar to‘rt sinfga bo‘linadi. 
A.  Molekulyar monodentat ligandli koordinatsion birikmalar. Bular jumlasiga 
ammikatlar, gidratlar hamda metall karbonillar kiradi. Masalan, [Cu(NH
3
)
4
SO
4
, 
[Al(H
2
O)
6
]Cl
3
, [Ni(CO)
4
], [Co
2
(CO)
8
]. 
B.  Ion ligandli koordinatsion birikmalar.  Bularga ligandlari kislota qoldig‘idan 
iborat atsidokomplekslar kiradi. Masalan; Na
3
[AlF
6
], Na
2
[HgI
4
], Na
2
[PdBr
4
], 
K
4
[Fe(CN)
6
], K
2
[BeF
4
]  va xokazolar. Okso-  va gidrokso kordinatsion birikmalar ham 
shu sinfga kiradi. 
S.  Siklik koordinatsion birikmalar tarkibida bidentat va polidentat ligandlar 
bo‘lishi mumkin. Masalan; [Co[NH
2
(CH
2
)
2
NH
2
]
3
]Cl
3
, [Co(asas)
3
] va xokazo. Agar 
[Co(NH
3
)
6
]Cl
3
  tarkibida 6 ta NH
3 
ni uchta etilendiamin molekulasiga almashtirilsa 
[CoEn
3
]Cl
3
 hosil bo‘ladi. Bunda har qaysi etilendiamin molekulasi metall bilan ikkita 6-
bog‘ orqali birikadi. Natijada uchta besh a’zoli halqaga ega bo‘lgan kompleks hosil 
bo‘ladi.  (asas-atsetilatseton-O
=S(SH
3
)-  CH
=C(CH
3
)-O
-
  anioni ham besh a’zoli halqa 
hosil qiladi, unda