Компьютерларни кандай турларини биласиз ? Компьютер авлодлари хакида кандай маълумотга эгасиз ?

23. HTTP porotokollari. HTTP porotokolida ishlatiladigan portlarning asosiy vazifasi.
HTTP ingliz tilidagi «Hyper Text Transfer Protocol» so’zlarining bosh harflaridan olingan. Oxirida qo’shiladigan S qo’shimchasi esa «Secure» so’zining bosh harfi hisoblanadi. Aslida HTTPS – bu HTTP protokolining xavfsiz shakli bo’lib, HTTPdan farqli ravishda HTTPS protokolida barcha murojaatlar kodlangan shaklda yuboriladi.
Ma’lumki saytlar serverdan foydalanuvchining brauzerigacha bo’lgan aloqa birligida ishlaydi: foydalanuvchi ma’lumotlarni saytga kiritganda brauzer ma’lumotlarni serverga jo’natadi va aksincha, foydalanuvchi ma’lumotlarni serverdan so’raganda shu aloqa yo’li orqali ma’lumotlar serverdan foydalanuvchining brauzerigacha yuboriladi. Oddiy HTTP orqali ma’lumotlar almashinuvi sodir bo’lganda serverdan brauzergacha bo’lgan aloqa xavfli bo’lishi mumkin. Xakerlar bu aloqani buzib kirib serverdan foydalanuvchiga, yoki foydalanuvchidan serverga yuborayotgan ma’lumotlarni o’g’irlab olishi mumkin. Bunday xavfni bartaraf etish uchun HTTPS protokoli yo’lga qo’yilgan.
HTTPS serverdan brauzergacha va aksincha bo’lgan aloqlarni kodlash va qayta kodlash tarzida ishlaydi. Xavfsiz aloqaning asosini SSL yoki TLS xavfsizlik protokollari tashkil etadi. Ularning ikkalasi ham shaxsiy va ommaviy kalitlar asosida ishlaydi. Shaxsiy kalit faqat serverda saqlanadi va u maxfiy hisoblanadi. Ommaviy kalit esa hamma uchun ochiq bo’lib, erkin tarqatiladi. Server foydalanuvchiga qaysidir ma’lumotni jo’natayotgan vaqtida uni o’zidagi shaxsiy kalit yordamida kodlaydi va brauzerga uzatadi. Natijada brauzergacha kelayotgan aloqa kodlangan holatda bo’ladi va mobodo qaysidir xaker uni brauzergacha buzib, o’qishga harakat qilsa, undagi ommaviy kalit yuborilgan aloqa ma’lumoti bilan mos tushmaydi, shu tarzda qayta kodlash amalga oshirilmaydi. Bu aloqaning xavfsizligini ta’minlaydi. Sayt yuklanayotganda har bir brauzer avtomatik tarzda serverdan ommaviy kalitni qabul qilib oladi va ikki tomonlama bir xil kalit asosida serverda kodlangan ma’lumot brauzerga kelib qayta kodlanadi va foydalanuvchiga ko’rsatiladi. Foydalanuvchining ham ham o’z navbatida yuboradigan ma’lumoti brauzer ommaviy kaliti tomonidan kodlanadi va serverga yetib borganidan so’ng qayta kodlab, ma’lumot saqlanadi. Oddiy qilib aytganda server va brauzer secure protokol yordamida bir-birlariga ma’lumotni «qadoqlab» yuborishadi. O’rtadagi ma’lumot qadoqi maxsus kalitsiz ochilmasligi natijasida aloqa xavfsizligi ta’minlanadi.
HTTPS protokoli saytdan serverga va serverdan saytga maxfiy ma’lumotlar yuborishda, kredit karta va bank xisob raqami amaliyotlarini amalga oshirishda ishlatiladi. Bu protokoldan foydalanish uchun har bir sayt (server) o’zining SSL sertifikatiga ega bo’lishi kerak. Bitta SSL sertifikatining shaxsiy kaliti millardlab brauzerlarga yuboriladigan ommaviy kalitlar bilan hamkorlikda ishlaydi. Bitta saytning kaliti boshqa saytning yuborgan xavfsiz ma’lumotini ocha olmaydi. Agar sayt joylashgan serverda SSL yoki TLS protokoli sertifikati o’rnatilgan bo’lsa, brauzerlar bu saytning (serverning) xavsiz ekanligini turli belgilar bilan ifodalashadi. Ko’pincha brauzerlarda bu belgi sayt nomining yashil rang bilan berilishida ko’rinadi:
Agar saytingiz va serveringiz orqali hech qanday maxfiy ma’lumotlar, xakerlar xujumidan saqlanishi kerak bo’lgan muhim amaliyotlar amalga oshirilmasa, HTTPdan foydalanishni davom ettirishingiz mumkin. Ammo saytingizda foydalanuvchilarning pul mablag’lari, shaxsiy axborotlari va shunga o’xshash hech kimga ko’rsatilmasligi kerak bo’lgan ma’lumotlar bilan amaliyotlar qilinsa, Siz uchun HTTPS protokolida ishlash juda zarur hisoblanadi.
Xullas, HTTPS protokolidan foydalanishning quyidagi afzalliklari bor:

• 
  foydalanuvchi ma’lumotlari, kredit karta raqamlari va boshqa maxfiy ma’lumotlar kodlangan tarzda yuboriladi va uni xakerlar buza olmaydi;
  
• 
  foydalanuvchilar brauzerda sertifikatning «yashil» ekanligini ko’rib saytning ishonchli ekanligini bilishadi;
  
• 
  foydalanuvchilar xavfsizlik sertifikatiga ega saytlar orqali harid qilishda o’zlarini xavfsiz his qilishadi;
  
• 
  sertifikati bor saytlarga ko’proq ishonishadi.
  

HTTP ingliz tilidagi «Hyper Text Transfer Protocol» so’zlarining bosh harflaridan olingan. Oxirida qo’shiladigan S qo’shimchasi esa «Secure» so’zining bosh harfi hisoblanadi. Aslida HTTPS – bu HTTP protokolining xavfsiz shakli bo’lib, HTTPdan farqli ravishda HTTPS protokolida barcha murojaatlar kodlangan shaklda yuboriladi.
Ma’lumki saytlar serverdan foydalanuvchining brauzerigacha bo’lgan aloqa birligida ishlaydi: foydalanuvchi ma’lumotlarni saytga kiritganda brauzer ma’lumotlarni serverga jo’natadi va aksincha, foydalanuvchi ma’lumotlarni serverdan so’raganda shu aloqa yo’li orqali ma’lumotlar serverdan foydalanuvchining brauzerigacha yuboriladi. Oddiy HTTP orqali ma’lumotlar almashinuvi sodir bo’lganda serverdan brauzergacha bo’lgan aloqa xavfli bo’lishi mumkin. Xakerlar bu aloqani buzib kirib serverdan foydalanuvchiga, yoki foydalanuvchidan serverga yuborayotgan ma’lumotlarni o’g’irlab olishi mumkin. Bunday xavfni bartaraf etish uchun HTTPS protokoli yo’lga qo’yilgan.
HTTPS serverdan brauzergacha va aksincha bo’lgan aloqlarni kodlash va qayta kodlash tarzida ishlaydi. Xavfsiz aloqaning asosini SSL yoki TLS xavfsizlik protokollari tashkil etadi. Ularning ikkalasi ham shaxsiy va ommaviy kalitlar asosida ishlaydi. Shaxsiy kalit faqat serverda saqlanadi va u maxfiy hisoblanadi. Ommaviy kalit esa hamma uchun ochiq bo’lib, erkin tarqatiladi. Server foydalanuvchiga qaysidir ma’lumotni jo’natayotgan vaqtida uni o’zidagi shaxsiy kalit yordamida kodlaydi va brauzerga uzatadi. Natijada brauzergacha kelayotgan aloqa kodlangan holatda bo’ladi va mobodo qaysidir xaker uni brauzergacha buzib, o’qishga harakat qilsa, undagi ommaviy kalit yuborilgan aloqa ma’lumoti bilan mos tushmaydi, shu tarzda qayta kodlash amalga oshirilmaydi. Bu aloqaning xavfsizligini ta’minlaydi. Sayt yuklanayotganda har bir brauzer avtomatik tarzda serverdan ommaviy kalitni qabul qilib oladi va ikki tomonlama bir xil kalit asosida serverda kodlangan ma’lumot brauzerga kelib qayta kodlanadi va foydalanuvchiga ko’rsatiladi. Foydalanuvchining ham ham o’z navbatida yuboradigan ma’lumoti brauzer ommaviy kaliti tomonidan kodlanadi va serverga yetib borganidan so’ng qayta kodlab, ma’lumot saqlanadi. Oddiy qilib aytganda server va brauzer secure protokol yordamida bir-birlariga ma’lumotni «qadoqlab» yuborishadi. O’rtadagi ma’lumot qadoqi maxsus kalitsiz ochilmasligi natijasida aloqa xavfsizligi ta’minlanadi.
HTTPS protokoli saytdan serverga va serverdan saytga maxfiy ma’lumotlar yuborishda, kredit karta va bank xisob raqami amaliyotlarini amalga oshirishda ishlatiladi. Bu protokoldan foydalanish uchun har bir sayt (server) o’zining SSL sertifikatiga ega bo’lishi kerak. Bitta SSL sertifikatining shaxsiy kaliti millardlab brauzerlarga yuboriladigan ommaviy kalitlar bilan hamkorlikda ishlaydi. Bitta saytning kaliti boshqa saytning yuborgan xavfsiz ma’lumotini ocha olmaydi. Agar sayt joylashgan serverda SSL yoki TLS protokoli sertifikati o’rnatilgan bo’lsa, brauzerlar bu saytning (serverning) xavsiz ekanligini turli belgilar bilan ifodalashadi. Ko’pincha brauzerlarda bu belgi sayt nomining yashil rang bilan berilishida ko’rinadi:
Agar saytingiz va serveringiz orqali hech qanday maxfiy ma’lumotlar, xakerlar xujumidan saqlanishi kerak bo’lgan muhim amaliyotlar amalga oshirilmasa, HTTPdan foydalanishni davom ettirishingiz mumkin. Ammo saytingizda foydalanuvchilarning pul mablag’lari, shaxsiy axborotlari va shunga o’xshash hech kimga ko’rsatilmasligi kerak bo’lgan ma’lumotlar bilan amaliyotlar qilinsa, Siz uchun HTTPS protokolida ishlash juda zarur hisoblanadi.
Xullas, HTTPS protokolidan foydalanishning quyidagi afzalliklari bor:

• 
  foydalanuvchi ma’lumotlari, kredit karta raqamlari va boshqa maxfiy ma’lumotlar kodlangan tarzda yuboriladi va uni xakerlar buza olmaydi;
  
• 
  foydalanuvchilar brauzerda sertifikatning «yashil» ekanligini ko’rib saytning ishonchli ekanligini bilishadi;
  
• 
  foydalanuvchilar xavfsizlik sertifikatiga ega saytlar orqali harid qilishda o’zlarini xavfsiz his qilishadi;
  
• 
  sertifikati bor saytlarga ko’proq ishonishadi.
  

Биринчидан, HTTP олиш протоколи (pull protocol) ҳисобланади, яъни кимдир web-серверрга керакли маълумотларни жойлаштиради, уни фойдаланувчилар сервердан НТТР протоколи ёрдамида ўзига қулай вақтда олади. ТСР-боғланиш файлни олинишини инициализациялайдиган компьютер орқали ўрнатилади. SMTP, аксинча, жўнатиш протоколи (push protocol) ҳисобланади, яъни узатувчи почта сервери файлни қабул қилувчи почта серверига жўнатади. ТСР-боғланиш файлни жўнатилишини инициализациялайдиган компьютер орқали ўрнатилади.
Иккинчидан, аввал таъкидланганидек, SMTP ҳар бир хабарнинг сарлавҳаси ва танасидаги символлар учун 7-разрядли ASCII кодлашни талаб қилади. Агар хабар ASCII кенгайтирилган кодлаш символларига (масалан, миллий алифбо символлари) ёки бинар маълумотларга эга бўлса, бундай маълумотларни 7-разрядли ASCII кодлашга ўзгартириш талаб қилинади. HTTP протоколи хабарга бундай чеклашларни қўймайди.
Учинчидан, SMTP ва HTTP протоколлари матнли ва график (ёки мультимедиали) маълумотларга эга бўлган ҳужжатларни турли қайта ишлаш усулларини қўллайди. «Web ва HTTP» бўимида таъкидланганидек, НТТР протоколи ҳар бир объектни алоҳида жавоб хабарида қайта узатади. SMTP, аксинча, барча объектларни битта хабарга жойлаштиради.
Informatsion texnologiyalarda port – bu yuborilayotgan va qabul qilinayotgan axborotlar o`rtasidagi bog`lanishni tashkil etadi (mantiqiy yoki fizik).Odatda quyidagilar: