Kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi toshkent axborot texnologiyalari universiteti qarshi filiali

7 
Qo‘shmalar darajasi (Foydalanuvchi dasturlari Application Layer tarmog‘ini 
ishlatishadi) 
5 
6 
1 
2 
3 
4 
Qo‘shma dasturli (Presentation Layer) ma’lumotlar bilan almashinuvchi daraja. 
Sessiya darajasi (qo‘shimchalar orasida o‘zaro ishlashni boshqaradi. (Session 
Layer)) 
Transport darajasi (xabarlarni qabul qilish va uzatish nazorati uchun javob beradi, 
Transport layer ) 
Tarmoq darajasi (uzatuvchi va qabul qiluvchi orasidagi ulanishga javob beradi, 
Network Layer) 
Kanal darajasi (aloqaning fizik liniyalari orqali ma’lumotarni ishonchli uzatishga 
javob beradi, Data Link Layer) 
Fizik daraja (aloqaning liniya fizik parametrlarini aniqlaydi, Physical Layer) 

---

 
144 
 
  Tarmoq 
darajasini  kiritishning  asosiy  g‗oyasi  shundan  iboratki, 
birlashtirilayotgan  tarmoqda  ishlatilayotgan  texnologiyalar  o‗zgarmagan  xolda 
qoldiriladi,  lekin  kanal  darajasining  kadrlariga  qo‗shimcha  –  axborot  tarmoq 
darajasining sarlavxasi  qo‗shiladi. Buning asosida, har qanday bazali texnologiyali 
tarmoqdan adresatni topish mumkin bo‗ladi.  
Tarmoq  darajasi    paketining  sarlavxasi  unifitsiyalashgan  formatga  ega.  U 
birlashgan  tarmoqlarga  kirishi  mumkin  bo‗lgan  tarmoqlarni  kanalli  daraja 
kadrlarining formatlariga bog‗liq emas. 
  Tarmoq  darajasining  sarlavxasi  tayinlanish  adresi  va  paketlarni  bir  turdagi 
tarmoqdan  ikkinchi  turdagi  tarmoqqa  muvaffaqiyatli  o‗tish  uchun  kerakli 
axborotga ega bo‗lishi kerak. Bunday axborotlarga quyidagilar kirishi mumkin: 
-  kanalli  darajaning  har  xil  maksimal  katalikdagi  kadrli  tarmoqlarning 
ulanishida  fragmentlarni  ulash  –  ajratish  operatsiyalarini  muvaffaqiyatli  o‗tkazish 
uchun kerakli bo‗lgan paketlar fragmentini nomeri;  
-  paketning  yashash  vaqti,  bu  uning  inter  tarmoqda  qancha  uzoq  yurishini 
ko‗rsatadi.  Bu  vaqt  ―adashib  qolgan  ‖  paketlarni  yo‗q  qilish  uchun  ishlatilishi 
mumkin; 
-  tarmoq  tugunlari  va  marshrutizatorlarga  tarmoqlararo  yo‗nalishni  to‗g‗ri 
yuklashga  yordam  beruvchi,  tarmoqlararo  aloqaning  borligi  va  ularni  holati 
to‗g‗risidagi axborot; 
-  tarmoqlar  yuklanganligi  to‗g‗risida  axborot,  u  ham  paketlar  yo‗nalishi 
bo‗yicha  aloqa  liniyalarining  real  imkoniyatli  oxirgi  tugunlari  bilan  tarmoqqa 
paketlarni uzatish sur‘atini kelishib olishga yordam beradi; 
-  Servis  sifati  –  tarmoqlararo  uzatishda  yo‗nalishni  tanlash    kriteriyasi, 
masalan,  tugun  –  yuboruvchi  yetkazib  berish  vaqtining  zarari  xisobiga,  maksimal 
ishonchlilik bilan paket uzatilishini talab qilishi mumkin. 

---

 
145 
 
  Tarkibiy tarmoqda yuboruvchi va qabul qiluvchi adresi sifatida, MAS adres 
emas,  juft  sonlar  -  ushbu  tarmoqda  tarmoq  nomeri    va  tugun  nomeri  ishlatiladi. 
Kanallik  protokollarda  ―tarmoq  nomeri‖  maydon  odatda  yo‗q,  nazarda  tutiladiki, 
hamma  tugunlar  bitta  tarmoqqqa  qarashli  tarmoqlarning  ochiq  numeratsiyasi 
tarmoqli  daraja  protokollariga  tarmoqlararo  aloqaning  aniq  kartasini  tuzishga  va 
alternativ  marshrutlarni    (agar  ular  bo‗lsa)  ishlatib  (bularni  ko‗priklar  bajara 
olmaydi)  har  qanday  topologiyali  to‗g‗ri  yo‗nalishni  tanlashga  imkon  beradi 
shunday  qilib,  tarmoq  ichida  xabarlar  yetkazib  berilishi  kanalli  daraja  tomonidan 
tartibga  solinadi.  Tarmoqlar  orasida  xabarlar  yetkazib  berilishini  tarmoq  darajasi 
bajaradi. 
Tarmoq paketining sarlavxasida tugun nomerini tayinlashda ikkita yondoshish 
mavjud.  Birinchisi,  har  bir  tugun  uchun  kanalli  darajada  ishlatilmagan  yangi 
adresni  ishlatish.  Bunday  yondoshishning  ustunligi  bo‗lib  kanalli  darajada  adres 
formati  qandayligidan  qat‘iy  nazar,  uning  universalligi  va  moslashuvchanligi 
hisoblanadi. Tarmoqli darajada tugun adresining formati  yagona tanlanadi. Lekin, 
bunda  ko‗pincha  qo‗l  bilan  tugunlarni  yangidan  numeratsiyalash  zaruriyati  bilan 
bog‗langan ayrim noqulayliklar bor. 
  Ikkinchi  yondoshishda,  tugunda  kanalli  darajada  berilgan  adres,  tarmoqli 
darajada  ham  ishlatiladi.  Bu,  adminstratorni  yangi  adreslar  qo‗yish  bo‗yicha 
qo‗shimcha ishdan holos etadi, bitta tugunning kanalli va tarmoqli adresi orasidagi 
muvofiqlikning  o‗rnatish  extiyoji  qolmaydi,  lekin  adreslarni  har  hil  formatli 
tarmoqlar  ulanganda,  tugun  adresini  interpretatsiyasining  murakkab  masalasini 
keltirib chiqarishi mumkin. 
  Tarmoqning  hozirgi  konfiguratsiyasi  to‗g‗risidagi  axborotga  ega  bo‗lish 
uchun, marshrutizatorlar o‗zaro maxsus protokollar bo‗yicha yo‗nalish axborotlari 
bilan almashadilar. Bunday turdagi protokollar yo‗nalish axboroti bilan almashish 
protokollari yoki marshrutlash protokollari deb nomlaniladi. 

---

 
146 
 
  Uzoqlashtirilgan  marshrutizatorga  yo‗nalish  axboroti  bilan  almashish 
protokolining paketini yetkazib berish uchun tarmoq darajasi protokoli ishlatiladi, 
chunki  faqat  u  har  xil  tarmoqlarda  joylashgan    marshrutizatorlar    orasidagi 
axborotni  uzatishi  mumkin.  Yo‗nalish  axboroti  bilan  almashish  protokolining 
paketli tarmoq darajasi  paketining ma‘lumotlar maydoniga joylashtiriladi, shuning 
uchun  marshrutlash  prtokollarining  paketlari  joylashish  nuqtaiy  nazardan  ularni 
tarmoq  darajasiga  nisbatdan  yuqoriroq  darajada  qarash  kerak. Lekin  ular  vazifani 
bajarish    tomonidan  tarmoq  darajasining  paketlari  bilan  umumiy  masalani 
yechadilar,  xar  xil  turli  tarkibiy  tarmoqlar  orqali  adresatga  kadrlarni  yetkazib 
beradilar. 
  Marshrutizatorlar  yo‗nalish  axborotlari  bilan  almashish  protokollari 
yordamida  tavsilotning  u  yoki  bu  darajadagi  tarmoqlararo  aloqasining  xaritasini 
tuzadi va to‗g‗ri yo‗l tashkil etish uchun paketli keyingi marshrutizatorning qaysi 
biriga uzatish kerakligi to‗g‗risida qaror qabul qiladi. 
  Shunday  qilib,  IP  tarmoqlarida  paketli  uzatish  yo‗lini  tanlash,  yo‗nalishlar 
jadvali  asosida  marshrutizatorlar  tamonidan  bajariladi.  Yo‗nalishni  to‗g‗ri  tanlash 
uchun  marshrutizator  aloqa  xolatini  o‗zgarib  turishini  xisobga  olgan  holda, 
marshrutlash  jadvalini  to‗g‗rilash  yo‗nalish  axborotlarini  almashish  protokoli 
asosida  bajariladi.  Ushbu  masalan  IP  protokollarning  butun  komplekti    asosida 
ko‗rib chiqamiz.   
7 
 
WWW 
Gopher 
WAIS 
 
 
SNMP 
 
FTP 
 
Telnet 
 
SMTP 
 
TFTP 
 
I 
6 
 
5 
 
TCP 
 
 
UDP 
 
II 
4 
 
3 
IP 
ICMP 
RIP 
OSPF 
ARP 
III 

---

 
147 
 
 
 
2 
Reglamentlanmaydi 
Ethernet, Token Ring, FDDI, X.25, SLIP, PPP  
 
IV 
1 
 
OSI                    TCP/IP  
  modeli                                                                                                         steki 
darajalari                                                                                              darajalari