Kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi toshkent axborot texnologiyalari universiteti qarshi filiali

2.  OSI modeli 
 
Tayanch so‟zlar: OSI modeli, TCP/IP protokollar steki, tutashuvchanlik, 
adreslash, ATM texnologiyasi, X.25, spesifikatsiya. 
 
TCP/IP protokollarining steki 
Transmission  Control  Protocol/Internet  Protocol  (TCP/IP)  -  bu  global 
tarmoqlar uchun ishlab chiqilgan protokollar stekining sanoatlashgan standarti. 
  Hozirgi  vaqtda    TCP/IP  steki  asosan  OC  UNIX  li  tarmoqlarda  tarqalgan 
lekin  uning  oxirgi  versiyalari    personal  kompyuterlar  (Windows  NY3.5,  Netware 
4.1, Windows 95) ning tarmoqli operatsion tizimlari uchun amalga oshirilgan. 
TCP/IP  protokollar  tizimi  1.3-rasmda  ko‗rsatilgan.  TCP/IP  protokollari  4  ta 
darajaga bo‗linadi.  
Eng  past  (IV  daraja)  OSI  modelining  fizik  va  kanalli  darajalarga  muvofiq. 
Ushbu  daraja  TCP/IP  protokollarida  ko‗rsatilmagan,  lekin  kanalli  va  fizik 
darajalarning  hamma  tanilgan  standartlariga:  lokal  tarmoqlar  uchun-Ethernet, 
Token Ring, FDDI, Fast Ethernet, 100VG-Any LAN; global tarmoqlar uchun SLIP 
nuqta-nuqta  ulanish  protokoli,  X.25  paketlarini  kommutatsiyalashli  territorial 
tarmoqlar  protokollari  Frame  Relay  quvvatlaydi.  Kanalli  darajaning  transporti 
sifatida  ATM texnologiyasini aniqlovchi maxsus spetsifikatsiyasi ishlab chiqilgan. 
Odatda  lokal  yoki  global  tarmoqlarning  yangi  texnologiyalari  paydo  bo‗lsa,  u  IP 

---

 
140 
 
paketlarini uning kadrlariga inkopsulyatsiyalash usulini aniqlovchi  muvofiq  RFC 
ishlab chiqish hisobiga TCP/IP stekiga tezda ulanadi. 
  Keyingi daraja (III daraja) - bu tarmoqlararo o‗zaro ishlash darajasi, u lokal 
tarmoqlar,  teritorial  tarmoqlar,  maxsus  aloqa  liniyalarining  har  xil  transport 
texnalogiyalarini ishlatib paketlarni uzatish bilan shug‗ullanadi. 
 Tarmoq  darajasining  asosiy  protokoli  sifatida    (OSI  modeli  terminallarida) 
stekda  IP  protokoli  ishlatiladi.  U  boshlanishida,  lokal  va  global  bilan  birgalikda 
birlashgan, lokal tarmoqlarning ko‗p sonidan iborat tarkibiy tarmoqlarda paketlarni 
uzatish protokoli sifatida loyixalashtirilgan. Shuning uchun IP protokolli murakkab 
topogiyali tarmoqlarda ulardagi tizim ostilari borligini to‗g‗ri ishlatib va aloqaning 
past tezlikli liniyalarining o‗tkazish qobiliyatini tejab yaxshi ishlaydi. IP prtokolli 
deytagrammali prtokol hisoblanadi, ya‘ni u tayinlangan tugungacha  paketlarning 
yetkazib  berilishini  kafolatlamaydi.  Tarmoqlararo  o‗zaro  ishlash  darajasi,  RIP 
(Routing  Internet  Protocol)  va  OSPF  (Open  Shortest  Path  First)  yo‗nalish 
axborotini  yig‗uvchi  protokollar,  hamda  ICMP  (Internet  Control  Message 
Protocol)  tarmoqlararo  boshqarish  xabarlari  protokoli  kabi  marshrutlash  jadvalini 
tuzish va takomillashtirish bilan bog‗liq hamma protokollar kiradi. Oxirgi protokol 
tarmoq  marshrutizatorlari  va  tugun-paket  manbai  orasidagi  hatolar  to‗g‗risidagi 
axborot  bilan  almashish  uchun  mo‗ljallangan.  ICMP  ning  maxsus  paketlari 
yordamida paketlar yetkazib berishning imkoni yo‗qligi yashash vaqtining oshishi 
yoki  fragmentlardan  paketlar  yig‗ishning  cho‗zilishi,  parametrlarning  anomal 
kattaligi,  uzatish  yo‗nalishining  o‗zgarishi  va  xizmat  ko‗rsatish  turi,  tizimining 
holati to‗g‗risida xabar berib turiladi. 
  Keyingi daraja (II-daraja) asosiy hisoblanadi. Bu daraja, TCP (Transmission 
Control Protocol) uzatishni boshqarish prtokoli va UDP (User Datagram Protocol) 
foydalanuvchining  deytagramm  protokoli  ishlaydi.  TCP  prtokoli  virtual 
ulanishlarni  tashkil  qilish  hisobigi  uzoqlashgan  qo‗shma  jarayonlar  orasida 
xabarlarni  ishonchli  uzatishini  ta‘minlaydi.  UDP  protokoli  IP  ga  o‗xshab 
deytagramm usuli bilan qo‗shma paketlarning uzatilishini ta‘minlaydi va tarmoqli 

---

 
141 
 
protokol va ko‗p sonli qo‗shma jarayonlar orasida faqat bog‗lovchi halqa vazifasini 
bajaradi. 
Yuqori  daraja  (I-daraja  )  qo‗shma  draja  deyiladi.  Har  xil  davlatlar  va 
tashkilotlar  tarmoqlarida  ko‗p  yillik  ishlatilishida  TCP/IP  steki  qo‗shma  darajada  
juda  ko‗p  miqdorda  prtokollar  va  servislar  to‗pladi.  Bular  keng    qo‗llaniladigan 
FTP  fayllarni  nusxalash  Telnet  terminalni  emulsiyalash,    Internet  tarmog‗inig 
elektron  pochtasida  ishlatiluvchi    SMTP  pochta  protokollari,  uzoqlashgan 
axborotga kirish uchun WWW gipertekstli servislar kiradi. 
OSI modelining tarmoqli darajasi 
Har  xil sxemalardagi  kompyuterlar orasida  axborotning  ko‗chib  yurishi  juda 
murakkab  masala  bo‗lib  hisoblanadi.  80  yillar  boshida  Standartlash  bo‗yicha 
Halqaro  tashkilot,  yetkazib  beruvchilarga  o‗zaro  ishlash  tarmoqlarining 
foydalanishini  tashkil  qilishda  yordam  beruvchi  modelni  barpo  etishda  zaruriyat 
borligini  tan  oldi.  Bunday  ehtiyojni  984  yilda  chiqarilgan.  Ochiq  tarmoqlarning 
o‗zaro ishlashi (OSI) etalon modeli qoniqtiradi.  
OSI    etalon  modeli  nafaqat  kompyuterlararo,  stansiyalararo  xabarni    ham 
uzatish  uchun  tezda  asosiy  arxitektura  modeli  bo‗lib  qoldi.  OSI  modeli 
kompyuterlar  orasidagi  axborotlarni  ko‗chirish  muammosini  tarmoq  orqali 
nisbatan  avtonom,  binobarin  yengil  ham  bo‗ladigan  yettita  kichikroq 
muammolarga bo‗ladi. 
Muammolarning  yettita  soxasining  har  biri    modelning  bitta  darajasi 
yordamida  bajariladi.  Tarmoqning  ko‗pchilik  jixozlari  yettita  darajaning 
hammasini  amalga  oshiradi.  Lekin  axborot  oqimi  rejimida,  tarmoqning  ayrim 
amalga oshiriluvchilari bitta yoki ko‗proq darajalar o‗tkazadi. OSI ning eng pastki 
ikkita darajasi apparatli va dasturiy ta‘minot bilan qolgan beshta yuqori darajalar 
dasturiy ta‘minot bilan amalga oshiriladi. 

---

 
142 
 
OSI  etalon  modeli  tarmoqning  amalga  oshiruvchisi  bo‗lib  hisoblanmaydi.  U 
faqat har bir daraja vazifasini aniqlaydi. 
Qisqa OSI modeli darajasining asosiy vazifalarini ko‗rib chiqamiz. 
Fizik    daraja,  koaksial  kabel,  burama  juftlik,  opto  tolali  kabel  kabi  fizik 
kanallar  bo‗yicha  bitlarning  uzatishini  bajaradi.  Ushbu  darajada  elektr  signallar 
parametrlari va ma‘lumotlarni uzatishning fizik muhitlar tavsiflari aniqlanadi. 
Kanalli  daraja,  namunali  topologiyali  tarmoqlardan  har  qanday  tugunlari 
orasida  yoki  o‗z  xolli  topologiyali  tarmoqlardagi  ikkita  qo‗shni  tugunlar  orasida 
ma‘lumotlar  kadrini  uzatilishini  ta‘minlaydi.  Kanalli  darajasining  protokollarida 
kompyuterlar orasidagi aniq aloqa tuzilishi va ularning adresatsiya usullari berilgan 
lokal  tarmoqlar  kanalli  darajada  ishlatiladigan  adreslar,  ko‗pincha  MAS-adreslar 
deb nomlanadi. 
  Tarmoq darajasi, o‗z holli topologiyali tarmoqdagi har qanday ikkita tuguni 
orasida ma‘lumotlarni  yetkazib berishni ta‘minlaydi, shu davrda u ma‘lumotlarni 
uzatish  ishonchliligi  bo‗yicha  o‗z  zimmasiga  hech  qanday  majburiyat  olmaydi. 
Seans  darajasi  o‗zaro  ishlovchi  tomonlarning  qaysi  biri  hozirgi  paytda  aktiv 
ekanligini  aniqlashga  imkon  beruvchi  dialoglarni  boshqarish  vositalari,  hamda 
xabarlar  bilan  almashish  muolajasi  doirasida  sinxronizatsiya  vositalarini  taqdim 
etadi. Taqdim etish darajasi tashqi ma‘lumotlarni taqdim etish ishini bajaradi. Bu 
darajada  ma‘lumotlarning  turli  xil  o‗zgarishlari  bajarilishi  mumkin,  masalan 
kompressiya va dekompressiya shifrlash va deshifrlash.          

---

 
143 
 
 
Qo‗shma  daraja-oxirgi  foydalanuvchilarga  va  qo‗shimchalar  taqdim 
etilayotgan  har    xil  turdagi  tarmoq  servislarining  to‗plami,  masalan  bunday 
servislarga,  elektron  pochta  fayllarni  uzatish  tarmoq  bo‗yicha  kompyuterga 
uzoqlashgan terminallarni ulash kiradi.  
Transport tarmoq osti  tizimini qurishda fizik, kanalli va tarmoq darajalarining 
vazifalarini  ko‗proq  qiziqtiradi,  chunki  ular  ushbu  tarmoqda  ishlatiladigan 
uskunalar:  tarmoq  adapterlari,  konsentratorlar,  ko‗priklar,  kommutatorlar  va 
marshrutizatorlar bilan bog‗langan. 
  Qo‗shma, seans va taqdim etish darajalarining vazifalari operatsion tizim va 
oxirgi tugunlarning tizimli qo‗shimchalari tomonidan amalga oshiriladi. 
Paketlar  marshrutizatsiyasi    tarmoq  darajasida  bajariladi,  shuning  uchun  bu 
daraja vazifalarini to‗laroq ko‗rib chiqamiz.