Kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi muxammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti

 
1.3. TT oraliq  muhit  (Middleware) ining o‘rni va axamiyati 
 
Ko‘plab  taqsimlangan  ilovalar  tarmoq  operatsion  tizimi  tomonidan    taqlif 
etilgan  dasturiy  interfeysdan  bevosita  foydalanish  imkonini  beradi.  Ko‘pincha 
aloqa  turli  mashinalardagi  jarayonlarga  xabar  almashishi  imkonini  beruvchi 
“soket”lar bilan operatsiyalar orqali amalga oshiriladi. Bundan tashqari ilova tez-
tez  lokal  fayl  tizimi  interfeysidan  ham  foydalanadi.  Bunday  holatda  ilova  va 
tarmoq  operatsion  tizimi  orasida  dasturiy  qo‘llab-quvvatlashning  qo‘shimcha 
abstraktni ta’minlovchi oraliq sathi yotadi.  
Ko‘pgina  ilovalar  uchun  oraliq  qatlam  DT  ni  taqdim  etuvchi  dasturiy 
interfeys  aslida  hisoblash  muhitini  tavsiflaydi.  Masalan,  ko‘pgina  ilovalar 
to‘rtinchi avlod tili (4GL), tranzaksiyalarni qayta ishlovchi monitorlar (TP) (IBM 
CICS,  Digital  ACMSxp)  va  ofis  integratsiyalangan  tizimlarini  (Lotus  Notes, 
LinkWorks)  shunday  holatda  ko‘rib  chiqadi.  Shuningdek,  Object  Management 
Group  (OMG)  konsorsiumining  Common  Object  Request  Broker  Architecture 
(CORBA)  realizatsiyasini  ko‘rsatish  mumkin,  bunda  funksiyalar  to‘plami  ushbu 

---

25 
 
funksiyalarga  uzoqlashtirilgan  kirishni  ta’minlash  uchun  oraliq  qatlam  DT 
kommunikatsiya servislaridan foydalanishi mumkin. 
Bu  va  boshqa  mumkin  bo‘lgan  yechimlar  asosida  oraliq  qatlam  DT 
funksionalligidan  maksimal  foydalanish  tamoyili  yotadi.  Oraliq  qatlam  DT  tizim 
funksionalligining  katta  qismini  o‘ziga  oladi,  dasturchilarga  dasturiy  va  amaliy 
sohalarini qoldiradi. Amaliy dasturlarni yaratishda oraliq qatlam DT dan maksimal 
foydalanish  ishlab  chiqilayotgan  tizimlarning  ishonchliligini  sezilarli  oshiradi, 
ularga sanoat xarakterini beradi, tizim standartlashtirilgan va sinalgan fundamentga 
qurilgan bo‘ladi. 
TT  larni  yaratilishida  OT  lar  bilan  taqsimlangan  ilovalar  oralig‘ida 
joylashgan  oraliq  sath  dasturiy  vositalari  (xizmatlari)  asosiy  rol  o‘ynaydi.  1.10  – 
rasmda oraliq sathli TT ning umumlashtirlgan sxemasi keltiriladi. 
Oraliq  sath  dasturiy  ta’minoti  taqsimlash  va  aloqa  masalasini  hal  qilishi 
uchun aniq bir modelga tayanishi kerak. Bu ma’noda  «taqsimlangan faylli tizim» 
modeli  eng  datlabki  model  hisoblanadi,  masalan,  Unix  operatsion  sistemaning 
faylli tizimi. 
Keyingi  model  –  masofadagi  protseduralarni  chaqirish  (Remote  Procedure 
Calls,  RPC  -  udalennыy  vыzov  protsedur).  Bajarilayotgan  jarayon  (masala 
yechimini  bajarayotgan  dastur)  foydalanuvchidan  sir  tutgan  holda  olisda 
joylashgan  protseduralarni  chaqirishi  mumkin.  Lekin  protseduralarning  bajarilishi 
olisdagi  kompyuterda  bajariladi.  Protsedura  ishlashi  uchun  kerak  bo‘lgan 
parametrlar  unga  tarmoq  orqali  uzatiladi,  protsedura  ishini  yakunlaganidan  so‘ng 
boshqaruv  yana  protsedura  chaqirilgan  nuqtaga  (kompyuterga)  beriladi.  Bunday 
holat tashqaridan xuddi oddiy protsedura chaqirilganidek tuyuladi. 
Keyingi  modellar  taqsimlangan  ob’ektlarning  munosabatlariga  asoslangan 
(masalan,  DCOM, COM+  hamda  ActiveX  texnologiyalaria asoslangan  modellar). 
Taqsimlangan  ob’ektlar  g‘oyasida har  bir  ob’ekt  o‘zining  interfeysini  joriy  etadi, 
unda  ob’ekt  tomonidan  undagi  hamma  ishlanmalar  sir  tutiladi  va  interfeysda 
protseduralarni ishlashi uchun kerak bo‘ladigan hamma usullar o‘rnatilgan bo‘ladi. 
Masofadagi jarayon faqat interfeysni ko‘radi, ob’ektni ichiga kira olmaydi. 

---

26 
 
Internet  tarmog‘i  Web  tizimida  taqsimlangan  hujjatlar  modeli  qo‘llaniladi. 
Modelga  binoan,  axborot  hujjatlar  ko‘rinishida  tashkil  etilgan.  Hujjatlarning  har 
biri «qaerdadir» joylashgan, hujjatning qaerda (Internet tarmog‘ining qaysi server 
kompyuterida) va qaysi Web serverda joylashganligi foydalanuvchidan sir tutiladi. 
Xujatlarda  boshqa  hujjatlarga  ishoratlar  (ssыlkalar)  bo‘lishi  mumkin.  Ular 
foydalanuvchi tomonidan chaqirilishi va uning ekraniga chiqarilishi mumkin. 
Oraliq sath servislari (xizmatlari yoki, to‘g‘rirog‘i, dasturiy ta’minotlari)) TT 
larning  asosiy  xarakteristikalarini  bajarilishini  ta’minlaydi.  Ular  shaffoflik, 
ochiqlik va masshtablanganlik  xususiyatlariga ega bo‘lishi kerak. 
1.  Shaffoflik.  Oraliq  sathning  hamma  dasturiy  ta’minoti  katta  tezlikdagi 
aloqa vositalarini taqdim etish asosida tizimga kirish jarayonining shaffofligini bir 
me’yorda (ya’ni, talab darajasida) ushlab turishi kerak. Aloqani ta’minlaydgan usul 
OSI  modeli  asosidagi  tarmoq  operatsion  tizimining  transport  sathi  asosida  emas, 
balki oraliq sath taklif etgan taqsimot  modeliga bog‘liq holda  amalga oshiriladi. 
Bu  jarayon  yuqorida  keltirilgan  taqsimlangan  ob’ektlarning  munosabatlarini 
amalga oshiradigan modellar negizida bajariladi. 
 
1.10 – rasm. Oraliq sathli TT ning umumlashtirilgan sxemasi 
 
Taqsimlangan ilova 
Oraliq sathda dasturiy ta’minot xizmatlari 
ОТ tarmoq 
xizmatlari 
ОТ yadrosi 
ОТ tarmoq 
xizmatlari 
ОТ tarmoq 
xizmatlari 
ОТ yadrosi 
 
ОТ yadrosi 
 
Mashina A 
Mashina B 
Mashina C 
Tarmoq 

---

27 
 
Bundan  tashqari,  oraliq  sath  tizimi  taqsimlangan  ma’lumotlar  bazasiga, 
faylli  tizimlarga  va  Web  hujjatlariga  shaffof  kirishni  ta’minlaydigan  vositalarni 
taqdim etadi. 
2.  Ochiqlik.  Zamonaviy  taqsimlangan  tizimlar  odatda  bir  nechta  dasturiy 
platformalarni  qo‘llash  imkoniga  ega  bo‘lgan  oraliq  sath  tizimlari  ko‘rinishida 
yaratiladi.  Ilovalar  esa  konkret  bir    taqsimlangan  tizim  uchun  yaratiladi  va  ular 
operatsion tizim platformasiga bog‘langan bo‘lmaydi. Ammo ko‘p hollarda ularni 
konkret oraliq sathga qattiq bog‘langan holda bo‘lishlari talab etiladi. 
Ma’lumki,  ochiq  tizimlarda  uzatilayotgan  va  qayta  ishlanayotgan 
ma’lumotning formati ularda qo‘llanilayotgan protokollarga mos kelishi, ob’ektlar 
tizimida esa interfeyslar bir xil bo‘lishi kerak. Oraliq sath tizimlarida bunday shart 
(ya’ni, «ochiqlik» sharti) har doim bajarilavermaydi. 
Ochiq  taqsimlangan  tizimlar  oraliq  sathlarining  har  bir  tizimida 
foydalaniladigan  protokollar  va  ilovalarga  taqdim  etiladigan  interfeyslar  bir  xil 
bo‘lishi shart. 
3.  Masshtablanganlik.  Taqsimlangan  tizimlarning  razmerlari  faqat  tayanch 
tarmoq razmeri bilan cheklanadi. 
Ma’lumotlar  saqlanishini  (masalan,  tranzaksiyalar  taqsimoti  mexanizmi) 
hamda ma’lumot va dasturlarning himoyasini ta’minlash vazifalari ham oraliq sath 
tizimining muhim xizmatlari hisoblanadi. 
Oraliq  qatlam  tizimlari  (middlware  systems)–  bu  tarmoq  dasturiy  ta’minoti 
yoki maxsus ilovalar va turli xil platformalar o‘rtasidagi ma’lumot almashinishini 
ta’minlab beruvchi tizim hisoblanadi. 
Aksariyat  hollarda  taqsimlangan  tizim  tarkibidagi  mavjud  kompyuter 
qurilmalari  turli  operatsion  tizimlar  ostida  (OT)  ishlaydi  hamda  ular  ulangan 
tarmoq  turli  xil  arxitektura  negizida  yaratilgan  bo‘ladi  .  Ularni  interatsiyasini 
amalga  oshirib,      resurslari  asosida  yagona  tizim  shakllantirishda  qiyinchiliklar 
paydo bo‘ladi. Ular quyida keltirilgan usullar yordamida bartaraf etiladi. 
1. Standart  dasturiy  intrfesni  qo‘llash(Standart  interfeysni  ta’minlaydigan 
dasturiy ta’minotlardan foydalanish). Bugunda aksariyat server ishlab chiqaruvchi 

---

28 
 
kompaniyalar  bir  nechta  turdagi  interfeyslarni  qo‘llab  quvvatlovchi  serverlarni 
taqdim etadilar. Bunday server kompyuterlaridan foydalanish har xil platformadagi 
kompyuterlarni  integratsiyalash  jarayonlarini  sezilarli  darajada  yengillashtiradi 
(standart  interfeysdagi  dasturlarni  turli  xil  tipdagi  serverlarga  o‘rnatish  osonroq 
hisoblanadi). 
2.  Standart  protokollarni  qo‘llash.  Standart  protokollar  asosida  yaratilgan 
dasturlar  o‘zaro  ishlash  imkoniyatiga  ega.  Turli  xil  dasturlarni  o‘zaro  ma’lumot 
almashuvini  amalga  oshirish  uchun  bitta  protokoldan  foydalanish  kerak  bo‘ladi 
ya’ni,  bir  xil  formatda  va  ketma  -  ketlikda.  Foydalanuvchiga  har  xil  turdagi 
qurilmalar  va  tizimlar  muammosini  yechishda  va  axborot  xizmatlaridan 
foydalanishda,  standart  dasturiy  interfeysli  hamda  standart  protokollarga  ega 
taqsimlangan  tizimlar  servisi  taklif  etiladi.  Bu  servislar  oraliq  qatlam  servislari 
(middleware  services)  deb  ataladi,  chunki  bu  servis  aynan  operatsion  tizim  va 
tarmoq dasturiy muhitining oralig‘ida joylashgan bo‘lib, ikki tomonning aloqasini 
ta’minlash vazifasini bajaradi. 
3.  Meros  dasturlari  (ilovalar)(legacy  applications)  dan  foydalanish.  Ushbu 
dasturlar  mobil  dasturiy  ta’minotlar  uchun  oraliq  qatlami  (middleware)  standart 
qilib  belgilanishidan  oldin  ishlab  chiqilgan  bo‘lib,  uning  servislaridan  ham 
foydalanish mumkin. 
 
Oraliq  qatlam  servisining  dasturiy  ta’minoti.  Oraliq  qatlam  servisi 
(middleware service ) platforma va ilova orasida joylashgan bo‘lib ikkalasi uchun 
umumiy servis hisoblanadi (1.11 - rasm).  
Platforma ostida past darajali servislar to‘plami va ma’lumotni qayta ishlash 
elementlari,  shuningdek  unga  xizmat  qiladigan  operatsion  tizimlar  bo‘lishi 
mumkin,  misol  uchun:  Intel  x86  va  Win32,  Sun  SPARCstation  va  SunOS,  IBM 
RS/6000 va AIX, yoki Alpha AXP va Windows NT. 
Oraliq  qatlam  servislari  amaliy  dasturlash  interfeyslari  va  protokollarida 
belgilanadi.  Oraliq  servisi  o‘zining  spesifikatsiyasiga  mos  keluvchi  interfeys  va 
protokollariga o‘xshash ko‘plab realizatsiyalarga egalik qilishi mumkin.  

---

29 
 
Oraliq  qatlam  komponentalari  turli  xil  ilovalar  va  amaliy  sohalar  uchun 
umumiy  hisoblanadi  -  ular  turli  xil  platformalarda  taqsimlanadi  hamda  standart 
interfeyslar va protokollarni qo‘llab quvvatlaydi.  
Quyida ularning xususiyati keltiriladi: 
Oraliq  qatlam  servisi  ko‘plab  amaliy  sohalarning  qator  ilovalari  talabiga 
javob berishi kerak.  
Misol uchun, xabarlarni translyatsiya qiluvchi xabarlar kommutatori turli xil 
formatdagi  xabarlarni  uzatish  va  qabul  qilish  bilan  band  bo‘lsa,  unda  bu  oraliq 
qatlam servisidan uzviy foydalanayotgan bo‘ladi. Faqat bir formatdagi xabarlarni 
uzatayotgan kommutator oraliq tizim servisidan foydalanmaydi. 
 
 
 
1.11-rasm.Oraliq qatlam dasturiy ta’minoti 
Oraliq  tizim  servislari  turli  xil  platformalarni  qo‘llab-quvvatlashi  kerak 
bo‘ladi.  
Masalan,  turli  xildagi  ma’lumotlar  omborini  boshqarish  xizmati  bu  oraliq 
qatlam dasturiy ta’minoti doirasiga kiradi, chunki turli xil ma’lumotlar ombori bir 
nechta platformalardan iborat bo‘ladi.  
Oraliq  qatlam  servislari  taqsimlangan  hisoblanadi.  Bu  unga  masofaviy 
ulanish  imkoniyati  (ma’lumotlar  ombori  servisi)  mavjudligi    yoki  u  boshqa 
Ilova 
Ilova 
 
Platforma 
-OT 
-Apparat ta’minoti 
Platforma 
-OT 
-Apparat ta’minoti 
Interfeys  platformasi 
Interfeys  platformasi 
 
Ilovalar, Middleware 
(taqsimlangan tizim xizmatlari)