Kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot t exnalogiyalari universiteti

-takror ishlab chiqarish tuzilishi milliy iqtisodiyotni xo‘jalik yurituvchi subyektlarning asosiy turlariga bo‘linishini tavsiflaydi. Har bir mamlakat iqtisodiyotida takror ishlab chiqarish tuzilishining o‘zaro bog‘liq uchta katta guruhini ajratish mumkin: uy xo‘jaliklari, korxonalar (tadbirkorlik faoliyati) va davlat. Milliy iqtisodiyotning tuzilishida uy xo‘jaligi alohida o‘rin egallaydi. Bu milliy daromadning katta qismi iste’mol qilinadigan va juda katta miqdordagi pul to‘planadigan milliy iqtisodiyotning muhim sohasidir. Ushbu guruh mehnat resurslarini asosiy yetkazib beruvchisidir.
- milliy iqtisodiyotning ijtimoiy tuzilishi uni sektorlarga bo‘lishni - muayyan ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar bilan birlashtirilgan ijtimoiy-iqtisodiy birliklarning yig‘indisini anglatadi. Milliy iqtisodiyotni o‘xshash tarmoqlarga korxonalar guruhlari, aholi soni, ish turlari va boshqa xususiyatlar bo‘yicha ajratish mumkin. Iqtisodiy nazariya uchun milliy iqtisodiyotni ishlab chiqarish vositalariga (davlat, xususiy, jamoaviy, aralash) egalik shakllariga muvofiq sektorlarga bo‘lish katta ahamiyatga ega.
- tarmoq tuzilishi milliy iqtisodiyotning tarmoqlarga bo‘linishini nazarda tutadi, ya’ni ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayonida mazmunan bir xil ijtimoiy-iqtisodiy vazifalarni bajaradigan sifat nuqtayi nazaridan bir xil korxonalar guruhi. Milliy iqtisodiyotning tarmoq tuzilishida quyidagi sektorlar farqlanadi: birlamchi sektor (qazib olish sanoati, qishloq xo‘jaligi, o‘rmon xo‘jaligi, baliqchilik); ikkilamchi sektor qayta ishlovchi sanoat); uchlamchi sektor (xizmat ko‘rsatish sohasi). Shuningdek, milliy iqtisodiyot yirik tarmoqlari (sanoat, qishloq xo‘jaligi, fan va boshqalar) ham ajralib turadi, ularning har biri o‘z tarmoqchalariga ega. Tarmoq strukturasi milliy iqtisodiyotda muhim rol o‘ynaydi, chunki aynan tarmoq kesimida rejalashtirish va prognozlash amalga oshiriladi va statistika ma’lumotlari qayd etiladi
- hududiy tuzilish ma’lum bir o‘ziga xos xususiyatlar (tabiiy resurslar zaxiralari, iqlim, ayrim tarmoqlarning rivojlanish darajasi va boshqalar) bilan tavsiflanadigan, mamlakatda ishlab chiqaruvchi kuchlarni joylashtirish bilan belgilanadigan milliy iqtisodiyotni iqtisodiy mintaqalarga bo‘lish yo‘li bilan aniqlanadi. Tarkibdan tashqari, milliy iqtisodiyot infratuzilmasiga ega.
- infratuzilma – bu takror ishlab chiqarishning umumiy shart-sharoitlari va mamlakat aholisining ijtimoiy turmush tarzini ta’minlaydigan, o‘zaro bog‘liq ishlab chiqarish va noishlab chiqarish tarmoqlari majmui. Ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilma farqlanadi. Ishlab chiqarish infratuzilmasi tarkibiga bevosita ishlab chiqarishga xizmat ko‘rsatadigan tarmoqlar kiradi: energiya ta’minoti, transport, aloqa, moddiy-texnik ta’minot. Ijtimoiy infratuzilma mamlakat aholisining normal ishlashini ta’minlaydigan sohalarni o‘z ichiga oladi: uy-joy kommunal xo‘jaligi, sog‘liqni saqlash, maishiy xizmat va boshqalar.
Milliy iqtisodiyotning asosiy xususiyatlaridan biri uning barqarorligi bo‘lib, u milliy iqtisodiyotning tarkibiy qismlari mutanosibligi va muvozanatliligini ta’minlashiga bog‘liq. Barqarorlik bilan bir qatorda, milliy iqtisodiyot harakatchanlikka ega, ya’ni yangi ijtimoiy ehtiyojlar va texnik imkoniyatlarga, resurs bazasidagi cheklovlarga muvofiq o‘zgara olish qobiliyatiga ega.
O‘zgarishlar milliy iqtisodiyotda yangi elementlar va yangi aloqalarning paydo bo‘lishi, yangi nisbatlar o‘rnatilishi va eskilarining yo‘q qilinishida namoyon bo‘ladi. Bunday o‘zgarishlar tarkibiy siljishlar deb ataladi. Agar iqtisodiyot yetarlicha harakatchan bo‘lmasa, unda tarkibiy siljishlar iqtisodiy zaruriyatga nisbatan sekinlashadi va tarkibiy inqiroz boshlanadi, ya’ni ishlab chiqarilgan tovarlar, texnologiyalar va resurslar talab qilinmaydigan, eski nisbatlar buzilgan, yangilari esa hali rivojlanmagan iqtisodiyotning holati.