Komil insonni tushuntirishda dunyoviy fikrning asosida nima yotadi? Prezidentimiz uqtirganidek, odam tabiiy omillarga ko‘ra, o‘zi mansub bo‘ladigan irq va elatni tanlay olmaydi

- pedagogika fanining mazmuni ham har tomonlama rivojlangan barkamol shaxsning shaxsiy xususiyatlarini hisobga olgan holda uning aqliy, nafosat va jismoniy rivojlanishi, ijodiy qobiliyatlarining namoyon bo‘ lishi, unda insonparvarlik munosabatlarini tarkib toptirishga yordam beruvchi zarur shart-sharoitlar yarata olishi;

- ta’lim va tarbiya qonuniyatlari hamda tamoyillari birligi, o‘ zaro uyg‘ unligini ta’minlash asosida barkamol shaxsni shakllantirishdek ijtimoiy maqsadni to‘ la amalga oshirish mumkinligi.

Pedagogik turkum fanlari bo‘ yicha ishlab chiqilgan Davlat ta’lim standartlarida barkamol shaxsni shakllantirishga yo‘ naltirilgan ta’limga qo‘ yiluvchi talablar belgilab berilgan. Mazkur standart talablariga muvofiq “Pedagogika”, “Pedagogika tarixi”, “Pedagogik texnologiyalar” va “Pedagogik mahorat” o‘ quv fanlari bo‘ yicha yaratilgan dastur va darsliklar barkamol shaxsni shakllantirishda katta imkoniyatlarga ega.

Biroq barkamol shaxsni shakllantirish borasida o‘ qituvchilarning muayyan tayyorgarlikka, talabalarning esa tasavvur va nazariy bilimlarga ega emasliklari bois pedagogik amaliyotda bu imkoniyatlardan samarali foydalanilmayapti.

Shu sababli pedagogik ta’lim jarayonini davr talablari va mavjud ijtimoiy-ta’limiy ehtiyoj asosida tashkil etish uchun asosiy yo‘ nalishlarni belgilab olish zaruriyati yuzaga kelmoqda. Eng avvalo, ijodiy yondashuv asosida o‘ zlashtirilishiga erishish hamda ularni o‘ ylashga, fikr yuritishga, ijodiy faoliyat yuritishga undashda samarali bo‘ lgan ta’lim metodlarini tanlash, pedagogik ta’lim jarayonini maqsadga muvofiq loyihalashtirish talab etiladi. Ta’lim jarayonini loyihalashda milliy ta’lim bilan birga xorijiy ta’lim tajribalaridan ham izchil foydalanish kutilgan natijalarni qo‘ lga kiritishga yordam beradi.

. “Pedagogika nazariyasi va tarixi”, “Pedagogik mahorat” hamda “Pedagogik texnologiya” o‘ quv fanlari bo‘ yicha mashg‘ ulotlar maxsus loyihalar asosida ilg‘ or pedagogik texnologiyalar yordamida tashkil etilganda kutilgan natijani beradi. Mashg‘ ulotlarda asosiy e’tibor talabalarning ichki imkoniyatlari va qobiliyatlarini ularning amaliy faoliyatlarida to‘ la namoyon bo‘ lishini kafolatlovchi rivojlantiruvchi ta’lim xarakterini kasb etishiga qar

bo‘ lishni, biroq aslo dilozor bo‘ lmaslikni tavsiya etadi:

Xush xulq kishiga qattiq gapirma,

Sulh istab kelsa, jangga chaqirma.

Rahmdillik odamga oliy xulq, ammo

Dilozor yarasiga qo‘ ymag‘ il malham.

Aylama rahm-shafqat ilon-chayonga

Bundan ozor topar farzandi odam13 .

Bu o‘ rinda qattiqlik va yumshoqlik ham doimo me’yorida bo‘ lishi lozim, biroq yovuzlarga nisbatan ayovsiz, yaxshilarga esa yumshoq muomala zarurligini uqtiradi.

Muslihiddin Sa’diy ham boshqa mutafakkirlar kabi ilmda munozara uslubini qo‘ llashni tavsiya etadi. Lekin munozarani tashkil etish muayyan qoidalarga asoslanishi, unga amal qilinishi zarur. Xususan, bilimdon va nodonlar bilan bahslashishda doimo me’yorni bilish zarur: “Johil bilan bahslashgan olim – izzat, umid qilmay qo‘ ya qolsin. Basharti bellashuvda johil olimdan ustun chiqsa, ajablanarlik yeri yo‘ qdir, chunki, hamisha tosh gavharni sindiradi”14 .

Ulug‘ mutafakkir Alisher Navoiy yoshligidan boshlab ilm olishga mehr qo‘ yganligi sababli zamonasining ulug‘ shoiri, davlat arbobi bo‘ lib yetishadi. Alloma mavjud fanlarning barchasini o‘ rganish inson uchun g‘ oyatda foydali ekanligini uqtiradi va bu borada amaliy harakatlarni tashkil etadi. Chunonchi, o‘ zi tashkil etgan “Ixlosiya” madrasasi yonida maktab ochadi, uni o‘ z vaqfidan mablag‘ bilan ta’minlaydi. Ta’lim oluvchilardan ilm o‘ rganishda qattiq intizom talab etilgan. Shuningdek, qobiliyatli shaxsni tarbiyalamaslik, uning qobiliyatini rivojlantirmaslik zulm bilan tenglashtiriladi: “Qobiliyatlini tarbiya qilmaslik zulmdir, qobiliyatsizga tarbiya hayf. Uni tarbiya qilmaslik bilan nobud qilma, bunga tarbiyangni nobud qilma”15 .

Alloma tarbiyada namuna metodini ma’qullagan. Bu borada o‘ qituvchi va ota-ona namunasi birinchi o‘ ringa qo‘ yilgan bo‘ lsa-da, tarbiyada jismoniy jazoni qoralagan. Bolaga xushmuomalalik bilan munosabatda bo‘ lish, lekin qattiqqo‘ llikda ham, xushmuomalalikda ham me’yor bo‘ lishini alohida ta’kidlagan.

Ulug‘ mutafakkir Alisher Navoiy o‘ qituvchilarni talabchan va o‘ z kasbining bilimdoni bo‘ lishga undagan, tarbiya masalasiga jiddiy e’tibor bergan. Mutafakkirning fikricha, bilim olishda uzluksizlik ma’qullab, bilim beruvchi ustoz – murabbiylarning o‘ zlari ham ma’lumotli, o‘ qitish usullarini chuqur egallagan bo‘ lishlarini talab etadi. Johil, mutaasib, nodon domlalarni qoralab, o‘ qituvchi mehnatining og‘ irligini alohida ta’kidlaydi. Madrasa mudarrislarining fozil, dono, kamtar, ma’naviy pok insonlar bo‘ lishini istaydi va shunday bo‘ lishi uchun kurashadi.

Mashhur mutafakkirlar inson aqliy qobiliyatini, ilmiy quvvatini, iste’dodini takomillashtirish uchun o‘ zida zukkolik, fahm tezligi, zehn o‘ tkirligi, bilimlarni tez egallash, qo‘ yilgan muammoni tez anglash, ilgari his etgan va tasavvur qilgan barcha narsalarni esda saqlash, xotira kabilarni rivojlantirishi lozimligiga alohida urg‘ u berib o‘ tganlar.

Ta’lim-tarbiya samaradorligiga erishish maqsadida maktab va madrasalarda ana shu talablarga rioya etilgan, talabalarda yuqorida ta’kidlab o‘ tilgan jihatlarni tarbiyalash uchun “Tarbiyai fikriya”, “Tarbiyai tafakkuriya”, “Tarbiyai ixlosiya” kabi metodlar qo‘ llanilgan, ular talabalarni fikrlashga o‘ rgatib, tafakkurlarini rivojlantirib, bilimlarni egallashga bo‘ lgan qiziqishlarini oshirgan. Shuningdek, tafakkurni rivojlanttrishda samarali bo‘ lgan ilmiy munozara, sharhli o‘ rganish, muammolarni hal etish, kuzatish, savol-javob, bilimlarni sinash, ko‘ rgazmali tajriba kabi uslublar qo‘ llanilgan.

O‘ tmish ta’lim tajribasida ta’lim uslublari har bir talabaning qobiliyatini namoyon etishga, zehnini o‘ tkirlashga, tafakkurini rivojlantirishga yordam bergan. Natijada a’lo, yaxshi, o‘ rtacha darajada o‘ zlashtiruvchi talabalar ajratilib, ular bilan mashg‘ ulotlar ham o‘ ziga xos individual tarzda olib borilgan.

Iqtidorli bolalarga beriladigan bilimlar hajmi ko‘ paytirilib, ularning adabiyotlar bilan mustaqil shug‘ ullanishiga ko‘ proq e’tibor berilgan. Iqtidorli talabalar maktab yoki madrasalarda talab etiladigan bilim hajmini o‘ zlashtirib, ma’lum sinovdan o‘ tgach, o‘ qishni muddatidan oldin bitirish

atlilik, donolik, saxiylik, mehr-oqibat, yaxshilik, nafs me’yori, do‘ stlik, vijdonlilik, intizomlilik, iltifotlilik, to‘ g‘ rilik, kamtarlik, hayo va iffat.

Quyida “Aqliy hujum”, “5x5”, “Klaster”, “Qarorlar qabul qilish texnologiyasi”, ”Tafakkur cho‘ qqisi” va “Qora quti” kabi interfaol metodlar vositasida tashkil qilish mumkin bo‘ lgan amaliy mashg‘ ulotlar uchun savollarni keltiramiz:

- Milliy-ma’naviy tiklanish nima?;

- Madaniy islohotlar nimalar?;

- Diniy bag‘ rikenglik deganda nimani tushunasiz?;

- Ekstremizm va aqidaparastlik nima? Uning oldini olish uchun nimalarga e’tibor berish kerak?;

- Barkamol shaxs deganda kimlarni tushunasiz?;

- G‘ oyaviy bo‘ shliq nima va bu bo‘ shliqning yuzaga kelishiga sabab bo‘ luvchi omillar nimalardan iborat?;

- Milliy g‘ oya nima? U fuqaro ongida qanday aks etishi lozim?;

- «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ning asosiy maqsadi nima? Barkamol shaxsni shakllantirish imkonini beruvchi ijtimoiy shart-sharoitlar nimalardan iborat?;

- Kadrlar tayyorlash milliy modelida “shaxs” tushunchasiga qanday ta’rif berilgan va unga nisbatan qanday talab qo‘ yilgan?;

- Qanday shaxs pedagogik faoliyatni tashkil etishga munosib bo‘ la oladi?;

- Ta’lim muassasalarida rahbar qanday o‘ rin tutadi va u qanday xislatlarga ega bo‘ lishi zarur?;

- Mumtoz ta’limiy-axloqiy asarlarda komil inson qiyofasi qanday tasvirlangan?;

- Abdulla Avloniyning “Turkiy guliston yoxud axloq” asarida qanday ijobiy sifat va salbiy illatlar haqida so‘ z yuritilgan?

Mazkur tarbiya shakl va metodlari talabalarning nazariy bilimlarni qay darajada o‘ zlashtirganliklari va faoliyatida qo‘ llash imkoniyatlarini namoyon etishga yordam beradi.

“Pedagogika nazariyasi” va “Pedagogika tarixi” kabi o‘ quv fanlari bo‘ yicha o‘ quv rejasiga muvofiq o‘ quv materiallari o‘ rganilgandan so‘ ng yozma ishlar shaklida yakuniy nazorat tashkil etiladi va natijalar tahlil qilinadi.

Yakuniy nazorat uchun “Pedagogika nazariyasi va tarixi” o‘ quv kursi bo‘ yicha dasturda qayd etilgan mavzular, shuningdek, ijtimoiy-ta’limiy ahamiyatini inobatga olgan holda qo‘ shimcha mavzular bo‘ yicha savollar tuziladi. Qo‘ shimcha mavzular bo‘ yicha yakuniy nazorat uchun savollarni tuzishdan ko‘ zlangan maqsad – talabalarda ma’naviy-axloqiy sifat (xislat)larning shakllanganlik darajasi (chunonchi, dunyoqarashning boyligi, ijtimoiy-g‘ oyaviy onglilik darajasi, shuningdek, erkin fikrlay olish qobiliyati) baholashdan iborat .

Qo‘ shimcha mavzular asosida quyidagi savollarni taklif etamiz:

1. Barkamol avlodni tarbiyalashga nisbatan O‘ zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning “Barkamol avlod – O‘ zbekiston taraqqiyotining poydevori” asarida qanday talablar qo‘ yilgan?

2. O‘ zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov o‘ zining “O‘ zbekistonning o‘ z istiqlol va taraqqiyot yo‘ li” asarida jamiyat rivojlanishining ma’naviy-axloqiy negizlari sifatida nimalarni qayd etgan?

3. O‘ zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov asarlarida barkamol shaxs va uni tarbiyalash masalasi qanday o‘ rin tutadi?

4. Yoshlarning jamiyat taraqqiyotini ta’minlashdagi o‘ rnini shaxsan Siz qanday baholaysiz?

5. Sizning fikringizcha, mustaqil, erkin fikrlovchi va ijodkor shaxsni tarbiyalash yo‘ llari, shakl, metod va vositalari nimalardan iborat?

6. “Fikr qaramligi” va “tafakkur qulligi” iboralari qanday ma’nolarni anglatadi?

7. “G‘ oyaga qarshi faqat g‘ oya, fikrga qarshi faqat fikr, jaholatga qarshi faqat ma’rifat” g‘ oyasi negizida qanday ma’no aks etadi?

8. Kadrlar tayyorlash milliy modelida shaxsga qanday ta’rif berilgan? Ta’rifning ma’nosini izohlang.

9. “Kuchli davlatdan kuchli jamiyat sari”, “Kuch – bilim va tafakkurda” g‘ oyalarining ma’nosini sharhlang.

10. Sizning fikringizcha, diniy ekstremizm va aqidaparastlikka qarshi kurashishning samarali yo‘ llari nimalardan iborat?

11. “Bunyodkor g‘ oya” tushunchasini shaxsan Siz qanday ifodalaysiz?

12. Vayronkor g‘ oyalar salbiy ta’sirlarining oldini olishning samarali yo‘ llari nimalardan iborat?

13. “Mafkuraviy immunitet” nima va yoshlarda uni qanday rivojlantirish mumkin?

14. Vatanparvarlik hi