Koinotning qurilish ashyolari

qalay folgasi
(
qalay zarqog‘ozi
) tayyorlash mumkin. Yuqorida aytilganidek, qalay oziq-
ovqat mahsulotlarini aynitmaydi. Chunki, u yetarlicha inert moddadir. Ayni shu nuqtai-
nazardan avvallari qalay zarqog‘ozi bilan shokolad va konfetlarni o‘rab, keyin qadoqlashar edi. 
biroq, bu tarzdagi qadoqlash konfetning narxini keskin oshib ketishiga olib kelardi. 
Keyinchalik, qandlarni qalay emas, balki alyuminiydan tayyorlangan zarqog‘ozga o‘rashni 
yo‘lga qo‘yildi va konfet narxi yana pasaydi. Hozirda hatto ishlab chiqarishda ham imkoni 
boricha kamroq qalay qo‘llash masalalari o‘rtaga chiqqan bo‘lib, uni o‘rnini bosuvchi boshqa 
moddalar, xususan, alyuminiydan foydalanish ommalashmoqda.

---

146 
Muayyan sharoitlarda qalay o‘zining uglerod va kremniy bilan qarindoshlik belgilarini 
namoyon qiladi. 18 °C past haroratlarda, 
oq qalay
deb nomlanadigan hammamizga yaxshi 
tanish oddiy metall qalay, o‘zining 
kulrang qalay
deb nomlanadigan allotropik shakliga o‘tadi. 
Kulrang qalay esa, endi metall emas, balki, metallmas bo‘lib, u uglerod va kremniy bilan 
muayyan o‘xshashliklarga ega. Kulrang qalay yaxlit holda barqaror tura olmaydi va tezlik bilan 
kukun shakliga o‘tadi. Agar bunda harorat o‘zgarishlari o‘ta keskin bo‘lmasa, oq qalayning 
kulrang qalayga aylanishi va kukunlanishi jarayoni ham asta-sekinlik bilan, sust rivojlanib 
boradi. Qishi qattiq keladigan shimoliy shaharlarda, xususan, Sankt-Peterburg, Nom, 
Murmansk singari joylarda qalaydan yasalgan buyumlarning uqalanib ketgani haqida 
ma’lumotlar mavjud. Avvallari, qalayning bu kabi allotropiyasidan bexabar kishilar, mazkur 
hodisani turlicha talqin qilib, «qalay qarg‘ishi», «qalay kasali» va hatto «qalay vabosi» deb 
ham atashar edi. Lekin, aslida ushbu hodisada hech qanday g‘ayritabiiylik yo‘q va aksincha, u 
mutlaqo tabiiy jarayondir.
Qalayning yana bir xususiyati shundaki, agar yupqa qalay bo‘lagini egib, buklashga 
harakat qilinsa, undan g‘irchillagan o‘ziga xos tovush chiqadi. Buning sababi, qalayning mayda 
kristalllarining bir-biriga ishqalanishi tufaylidir. Ba’zilar qalayning shunday g‘irchillagan 
ovozini «qalay yig‘isi» deb ham ataydilar.
Qo‘rg‘oshin ham, juda qadimdan ma’lum metallardan biridir. Qadimgi Rimliklar 
qo‘rg‘oshindan suv uchun idishlar, suv quvurlari va kanalizatsiya trubalari tayyorlashgan. 
O‘sha zamonlarda rimliklar tilida qo‘rg‘oshinni 
plumbum
deyilgan. Lotin tilidagi ushbu nom 
keyinchalik aksariyat Yevropa tillariga ommalashib ketgan va odamlar suv quvurlari hamda, 
kanalizatsiya trubalari bilan bog‘liq ishlarni hammasini qo‘rg‘oshin bilan uzviy bog‘liqlikda 
tasavvur qiladigan bo‘lib ketishgan. Chunonchi, garchi, hozirda hech qayerda suv quvurlari va 
kanalizatsiya trubalarini qo‘rg‘oshindan qilinmayotgan bo‘lsa-da, ingliz tilida hozirda ham suv 
quvurlari va kanalizatsiya trubalarini sozlovchi santexnik ishchilarni «
plumber
»,
 
ya’ni, 
«qo‘rg‘oshinchi» deb yuritiladi. Vaholanki, butun dunyo allaqachon polivinilxlorid plastik 
trubalarga o‘tib bo‘ldi.
Qo‘rg‘oshinni qadimgi rim davridayoq quvurlar va suv idishlari tayyorlash uchun keng 
qo‘llanilishiga sabab, uning qator afzallik sifatlari bo‘lgan.
Birinchidan, qo‘rg‘oshin yumshoq metall bo‘lib, uni quvur shaklida bukish uchun 
maxsus dastgohlar shart emas. Qo‘rg‘oshin shunday yumshoq metallki, uni shunchaki tirnoq 
bilan ham ezish mumkin. Rimliklar davrida odamlar hali grafit haqida bilishmasdi va yumshoq 
qo‘rg‘oshindan qalamchalar yasab, uning yordamida yozuv-chizuv ishlarini ham bajarishgan. 
Shu sababga ko‘ra, hozirgi Yevropa tillarida hali hanuz oddiy qalamni ham qo‘rg‘oshin deb 
yuritish an’anasi uchrab turadi. Grafit odamlarga ma’lum bo‘lib, qalamni grafitdan tayyorlash 
endi-endi ommalashayotgan paytlarda yozuv-chizuv bilan ko‘p shug‘ullanadigan kishilar hali-
beri qo‘rg‘oshin bilan yozishar edi. Ular qo‘rg‘oshinli qalamni shunchaki «qo‘rg‘oshin» 
(