Koinotning qurilish ashyolari

natriy-silikatli shisha
deyiladi.
Natriy silikatli shishaning o‘tga chidamliligi kundalik turmush uchun, uy-ro‘zg‘or 
uchun kifoya qiladi. Lekin, masalan, laboratoriya ishlari singari maxsus amaliyotlardagi ba’zi 
sharoitlarda harorat va bosimga bardosh bera olmasligi mumkin. Bunday holatlar uchun 
shishaning boshqacha turi – 
ohakli shisha
ishlab chiqariladi. Ohakli shisha natriy-silikatli 
shishaga qaraganda, pishiqroq va yuqori haroratlarga chidamli bo‘ladi. Bunda ham yuqorida 
aytilgan xom-ashyolar, ya'ni, qum va ohak ishlatiladi. Faqat bu safar sodaning o‘rniga potash, 
ya'ni, kaliy qo‘shiladi. 
Oddiy shishani sayqallash ham biroz mushkul. Uning sirtida dag‘alliklar qolib ketadi 
va ichkarisi ham bir tekis bo‘lmay, balki to‘lqinsimon ko‘rinishda, qavariq-botiq bo‘lib qoladi. 
Bunday shisha orqali buyumlarga qaralsa, tasvir aslidagidan buzib ko‘rsatiladi. Agar, egri 
ko‘zgular o‘rnatilgan xandonxonalarda bunday shisha-ko‘zgulardan atayin foydalanilsa, biroq, 
boshqa joylarda, masalan, uylarning derazalarida va avtomobil oynalaridan bu kabi shishani 
qo‘llash yaramaydi. Bunday bo‘lmasligi uchun shishaga maxsus ishlov berish kerak.

---

119 
Ikki qatlam shisha orasiga yupqa va shaffof plastik qistirib qo‘yilsa, bunday shisha 
sinmaydigan bo‘lib qoladi. Albatta, bunday shisha ham shisha qattiq zarb bilan urilsa, 
parchalanib, maydalanib ketadi. Lekin uning siniqlari juda mayda bo‘laklarga parchalanib 
ketadi. Agar oddiy shisha sinsa, u odatda katta-katta bo‘laklarga, yirik siniqlarga bo‘linadi 
xolos. Bunday shisha siniqlari esa kesgir va sanchiluvchan bo‘lib qoladi. Sinmaydigan shishani 
ayniqsa avtomobillar peshoynalari uchun qo‘llansa, haydovchi va yo‘lovchilar xavfsizligi 
uchun katta ahamiyat kasb etadi. Chunki, oddiy shishadan farqli ravishda, sinmaydigan shisha 
zarb ta’sirida parchalansa ham, u kesmaydigan va sanchilmaydigan tarzda, juda mayda 
bo‘laklarga parchalanib ketadi. Shu tarzda, avtomobil ichidagilarning shisha siniqlaridan 
jarohatlanishi oldi olinadi.
Suvoq, yoki, terilgan g‘isht ustiga yupqa shisha qatlam berilsa, chiroyli va yarqiroq 
pardoz bezagi yuzaga keladi. Bunday bezakni 
glazur
deyiladi. Glazurga maxsus moddalarni 
qo‘shish orqali, unga turli ranglar berish, yoki, shaffof holga keltirish mumkin. Shaffof 
bo‘lmagan glazurni 
emal
deyiladi. Uy-ro‘zg‘orda ishlatiladigan metalldan tayyorlangan 
oshxona anjomlarining aksariyati sirti emallangan bo‘ladi. Emal - metall buyumlarni 
zanglashdan saqlaydi va tashqi ko‘rinishini ham chiroyli holatga keltiradi.
Kalsiyning boshqa turkum birikmalari – tirik tabiat, shu jumladan odam hayoti uchun 
ham muhim ahamiyatga ega bo‘lgan zaruriy moddalar sanaladi. Masalan, qishloq xo‘jaligi 
uchun muhim ahamiyatga ega bo‘lgan mineral o‘g‘it – 
superfosfat
o‘g‘itining tarkibi – kalsiy 
fosfati va kalsiy sulfatidan iborat. Shuningdek, kalsiyning nitrati va oksidi aralashmasi ham 
yaxshi o‘g‘it sanaladi. 
Kalsiyning odam organizmi uchun eng muhim ahamiyati esa – sklet suyaklarining 
asosan ushbu elementdan tashkil topganligidir. Suyaklarimizning asosiy tarkibiy qismi bu – 
kalsiy fosfati moddasidan iborat. Shuningdek, suyakda nisbatan kamroq miqdorda kalsiy 
karbonati ham mavjud bo‘ladi. O‘rtacha gavdali, voyaga yetgan odamning skletida 1 kg dan 
ziyodroq miqdorda kalsiy mavjud bo‘ladi (shuningdek, 500 gramm atrofida fosfor elementi 
ham). Fosfor – yumshoq to‘qimalar tarkibida ham uchraydi. Lekin, kalsiy faqat suyaklarda 
mavjud bo‘ladi xolos. Shu sababli, fiziologlar va biokimyogarlar kalsiyni «suyak elementi» 
deb ham atashadi.
Yuqorida bayon qilingan ma’lumotlarga tayanib, kalsiy – faqat foydali element ekan 
degan xayolga borish mumkin. Lekin, aslida kalsiy doim ham foydali bo‘lavermaydi. 
Uylarimizda jo‘mrakdan oqayotgan ichimlik suvining sifati yaxshi bo‘lsa, u ichishga ham 
oson, yutimi yumshoq va yuvinishga ham qulay bo‘ladi. Sifati yaxshi bo‘lgan suvda sovun 
ham yaxshi gupuradi. Bunday suvda odatda yot aralashmalar miqdori juda kam bo‘ladi. Yaxshi 
sifatli suvni asosan yomg‘ir va qor suvlaridan to‘yingan tog‘ ko‘llari suvlaridan olinadi.
Daryolar va pasttekisliklardagi ko‘llar suvlari esa tuproq va oqiziq jinslar bilan aloqada 
bo‘lgan bo‘ladi. Buning oqibatida esa, bunday suvlarda tuproq va loy tarkibidagi kalsiy 
birikmalari juda oz miqdorda bo‘lsa-da, harholda eriydi va suv tarkibiga aralashib ketadi. 
Tarkibida erigan kalsiy birikmalari mavjud bo‘lgan suvda qo‘lni sovunlab yuvilganda, suvdagi 
kalsiy birikmalari va sovun molekulalari o‘zaro reaksiyaga kirishib, 
kalsiyli sovun
hosil qiladi. 
Bunday sovun esa gupurmaydi. Aksincha, u saqich singari yopishqoq bo‘lib qoladi va suvda 
yuvsangiz ham ketishi qiyin bo‘ladi. Kiyimga tegib qolsa bunday sovun dog‘ini ketkazish qiyin 
bo‘ladi. Santexnika jihozlari – vanna, unitaz va rakovina singarilarga ham kalsiyli sovun 
yopishib qolsa, uni tozalash juda qiyin mashg‘ulotga aylanadi. Bunday dog‘ni ketkazish uchun 

---

120 
uni artib, yoki ishqab tozalamoqchi bo‘lsangiz, u battar xunuklashib, juda iflos ko‘rinishga 
kelib qoladi. Aholiga suvni mahalliy ko‘l va daryolardan olib tozalab uzatiladigan katta 
shaharlarda odamlarning uyida vanna va rakovinalardagi sarg‘ish xunuk dog‘lar shu tarzda 
paydo bo‘ladi. Bunday dog‘ paydo bo‘lishiga olib keluvchi, ya'ni, tarkibida erigan kalsiy 
birikmalari mavjud suvni 
qattiq suv
deyiladi.
Qattiq suvni tegishli texnologik ishlov berish yo‘li bilan yumshoq suvga aylantirish 
mumkin. Agar qattiq suv tarkibidagi kalsiy birikmasi bu – kalsiy bikarbonati bo‘lsa, unda, 
bunday suvni yumshatish, tozalash uchun uni qaynatish kifoya qiladi. Bunda eruvchan kalsiy 
bikarbonati qaynash natijasida, harorat ta’sirida erimaydigan kalsiy karbonatiga aylanadi va 
cho‘kindi holida idish tubida to‘planib qoladi. Natijada suv tozalanadi. Kalsiyning faqat suvda 
eriydigan birikmalari yuqorida aytilgandek ko‘ngilni xira qiladigan dog‘larga sabab bo‘ladi. 
Shu tarzda, qaynatib sovutilgan qattiq suvda ham qo‘lni bemalol sovunlab yuvsa bo‘ladi. 
Chunki endi u dog‘ paydo qilmaydi. Qaynatish orqali yumshatish mumkin bo‘lgan suvni 
mutaxassislar 
muvaqqat qattiq suv
deyishadi.
Biroq har qanday qattiq suv ham bunchalik osonlikcha bo‘yin egmaydi. Masalan, 
tarkibida erigan kalsiy xlorid va yoki kalsiy sulfat mavjud bo‘lgan qattiq suvni qaynatish bilan
masalani hal qila olmaysiz. Bunday suvni istalgancha qaynatilsa ham, baribir u qattiq 
suvligicha qolaveradi. Bunday suvni 
doimiy qattiq suv
deyiladi.
Bunday doimiy qattiq suvni yumshatish uchun, unga natriy karbonati qo‘shish kerak. 
Natriy karbonati qattiq suv tarkibidagi kalsiy sulfat yoki, kalsiy xloridi bilan birikib, kalsiy 
karbonati hosil qiladi. Natijada yana o‘sha jarayon takrorlanadi – kalsiy karbonati cho‘kib 
qoladi. Suvda esa natriy sulfat va natriy xloridi qoladi. Bunday suv bilan sovun reaksiyaga 
kirishmaydi. Natriy karbonatini uy bekalari 
kir yuvish kukuni
sifatida yaxshi tanishadi. Natriy 
karbonat ham suvni juda yaxshi yumshatadi. Shuningdek suvni yumshatish uchun unga natriy 
fosfat, yoki ammiak qo‘shish mumkin, lekin bu tarzda yumshatilgan suvlar asosan texnik 
maqsadlar uchun ishlatiladi va sanoat korxonalarida foydalaniladi. Suvni yana 
seolit
deb 
nomlanadigan maxsus gil tuproq vositasida ham yumshatish mumkin. Bunda, kalsiy atomlari 
seolit atomlari bilan birikib qoladi, ularning eritmadagi o‘rnini esa xavfsiz bo‘lgan natriy 
atomlari egallaydi. Hozirgi kunda kimyogar-texnologlar suvni yumshatishning yanada 
samarador usullarini ishlab chiqishgan. Masalan, ion-almashinuvchi polimerlar orqali suvni 
yumshatish, seolitdan ko‘ra ancha samarali va ishonchli chiqadi. Ion-almashinish usuli bilan 
suvni yumshatadigan va tozalaydigan polimerlarning hozirda shunday turlari ishlab 
chiqilganki, ular vositasida suvda erigan har qanday birikmalarni, jumladan, natriy xloridini 
ham tozalash mumkin. Bu esa, hatto dengiz suvini ham qayta ishlash orqali ichimlik suviga 
aylantirish imkonini beradi. Bu esa, sayyoramizdagi toza ichimlik suviga muhtoj hududlar 
yaqinida dengiz va okeanlar sohilida suvni tozalash inshootlarini qurish orqali, toza ichimlik 
suvi muammosini qisman bo‘lsa-da hal qilish imkonini bermoqda. Okeanlar bo‘ylab uzoq 
suzadigan kemalarda ham, ichimlik suvi masalasi aynan shu usul bilan hal qilinadi.

---

121