Koinotning qurilish ashyolari

so‘ndirilmagan ohak
» deb o‘tirishmaydi, balki shunchaki 
ohak 
deb qo‘ya qolishadi
. 
Aslida 
elementning nomi - «kalsiy» ham qadimgi Rimliklar tilidagi «
calx
» - ya'ni, ohak so‘zidan 
olingan.
Kalsiy oksidi – avvalgi zamonlarda kimyogarlar 
yerlar 
deb atagan moddalar turkumiga 
kiradi. Bular qiyin eriydigan oksidlardir. Bunday oksidlarga masalan, alyuminiy oksidi, temir 
oksidi va kremniy dioksidini misol qilib keltirish mumkin. Kalsiy oksidiga suv qo‘shilsa, 
kalsiy 
gidrooksidi
, yoki 
so‘ngan ohak
hosil bo‘ladi. Kalsiy gidrooksidi asoslar turkumiga kiradi. 
Kalsiy gidrooksidi suv bilan birikkach, asos hosil qilgani uchun, uni 
ishqoriy yer
deb ataladi. 
Shu sababga ko‘ra, kalsiy va unga o‘xshash metallarni 
ishqoriy yer metallari
deyiladi.
Kalsiy oksidi 2500 °C da eriydi. Oddiy gulxan bilan uni eritib bo‘lmaydi. Olovga 
tashlangan kalsiy oksidi tufayli alanga yorqin oq rangda yona boshlaydi. Avvallari, hali elektr 
chiroqlari ixtiro qilinmagan zamonlarda teatr sahnalarini yoritish uchun sahna ustalari shu 
tarzda oq alanga hosil qilib, uning nuridan foydalanishardi. Bunday chiroqlarni sahnaning zalga 
eng yaqin qismiga, oldiga o‘rnatilgan va usti maxsus panjara – rampa bilan o‘rab qo‘yilgan.
Ayrim xossalariga ko‘ra, kalsiy gidrooksidi, natriy va kaliy gidrooksidlaridan ko‘ra 
kuchliroq asos hisoblanadi. Bir unsiya (taxminan ≈30 gramm) kalsiy gidrooksidi, shuncha 
miqdordagi natriy gidroksidiga nisbatan 10% ko‘proq kislotani neytrallay oladi. Ayni 
taqqoslashni kaliy gidroksidiga nisbatan olsak, unda kalsiy gidrooksidi kaliy gidrooksididan 
ko‘ra 50% ko‘proq kislotani neytrallay oladi. Bu o‘rinda ham, eruvchanlik eng asosiy o‘rinni 
egallaydi. 
Ma’lumki, ko‘p moddalar suvda eriydi. Shakar choyda erib, uni shirinchoy holiga 
keltiradi. Ovqatga tuz qo‘shilganda, tuz ham taom tarkibida erib, unga maza kiritadi. Yana 
ayrim turkum moddalar esa suvda erimaydi. Masalan, qum, shisha, yoki, kalsiy karbonati ham 
suvda erimaydi.
Natriy va kalsiy gidrooksidlari suvda juda yaxshi eriydi. 1 litr suvda 500 grammdan 
ziyodroq natriy gidrooksidi va 1 kg dan ortiqroq kaliy gidroksidini eritish mumkin. Shunday 
tarzda olingan eritmani 
kuchli asos eritmasi
deyiladi.
Kalsiy gidrooksidi esa juda yomon eriydi. 1 litr suvda ko‘pi bilan 0,075 gramm kalsiy 
gidrooksidni eritish mumkin xolos. Shu sababli, kalsiy gidrooksidi eritmasi (uni shuningdek 
ohakli suv
ham deyiladi) shunchaki, 
mo‘tadil kuchli
asos deyiladi. Kalsiy gidroksidining aynan 
o‘zi juda kuchli asos bo‘lsa ham, eritma holida u kuchli bo‘la olmaydi.
Ohakli suvdagi uglerod dioksidi juda kam miqdordagi kalsiy gidrooksidi bilan ham 
birikib olaveradi va kalsiy karbonati hosil qiladi. Kalsiy karbonati esa, kalsiy gidroksididan 

---

117 
ham yomonroq eriydi. Karbonat angidrid gazi ta’sirida kalsiy karbonat hosil bo‘lishi bilanoq, 
u oq kukun ko‘rinishida, eritma turgan idish tubiga cho‘ka boshlaydi. Agar ohakli suvga 
ingichka naycha orqali og‘izdan havo puflansa, ohakli suv bir zumda qaymoqrangli, yoki, sut 
rangidagi eritmaga aylanadi. Kimyo darslarida avvallari shu usul bilan, odam chiqarayotgan 
nafas tarkibida karbonat angidrid gazi mavjudligini namoyish qilib ko‘rsatilar edi.
Qurilish qilgan, yoki hech bo‘lmasa, qurilish ishlarini kuzatgan kishilar, ohakning 
qurilish uchun muhim moddalardan biri ekanini juda yaxshi bilishadi. Ohakni suvda so‘ndirib 
olingach, oppoq eritma hosil bo‘ladi. Bunda idish tubida kalsiy gidrooksididan iborat cho‘kma 
hosil bo‘ladi. Ohak eritmasini yaxshilab aralashtirib yuborilsa, nisbatan quyuq ko‘rinishdagi, 
ohakli suspenziya hosil bo‘ladi. Devorni, yoki daraxt tanasini ohaklaganda, o‘sha kalsiy 
gidrooksidi devor yoki daraxt tanasi yuzasi bo‘ylab yupqa qatlab hosil qilib, o‘rnab qoladi. 
Surtilgan kalsiy gidrooksidi devor sirtida turib, yon-atrofdagi atmosferada doimiy mavjud 
uglerod dioksidi bilan darhol birika boshlaydi tezkorlik bilan kalsiy karbonatiga aylanadi. 
Kalsiy karbonati esa, devor va daraxtga mustahkam yopishib qoladi. Kalsiy karbonatining 
suvda erimasligi tufayli, uni eng shiddat bilan yoqqan yomg‘ir ham yuvib ketmaydi.
Kalsiy gidroksidini qurilish qumi bilan muayyan nisbatlarda aralashtirib, quruvchi 
ustalar, bino va inshootlarni qurishda g‘isht terish uchun ishlatiladigan qorishma hosil 
qilishadi. Bunda ham, qorishma tarkibidagi kalsiy gidrooksid, havodagi karbonat angidrid gazi 
bilan ta’sirlashib, kalsiy karbonatiga aylanadi va o‘z ostidagi va ustidagi g‘ishtlarni o‘zaro 
mustahkam jipslashtirib qo‘yadi. Shu tarzda, g‘ishtlar bir-butun yaxlit devorga aylanadi va 
mustahkam sobit turadi.
Ba’zan quruvchilar suv ostida ham qotadigan qorishmaga ehtiyoj sezishadi. Masalan, 
ko‘priklar qurilishida, yoki, sohilbo‘yi inshootlarini barpo qilishda, muayyan qurilish ishlarini 
suv ostida ham bajarishga to‘g‘ri keladi. Suv ostida yuqorida aytilgan qorishma yaramaydi. 
Chunki uning qotib, mustahkam bo‘lib qolishi uchun havodagi uglerod dioksidi gazi kerak. 
Suv ostida ham qotadigan qorishmani esa quruvchilar 
sement
deyishadi. Sement bu – ohak va 
gil aralashmasi bo‘ladi. Bunday aralashmaga suv qo‘shilganda, ohak va gil bir-biri bilan va suv 
bilan birikib,