Ko’hna va qadimgi Buxoro. Buxoroning ijtimoiy iqtisodiy taraqqiyoti

Reja:
Kirish.

1. 
   Ko’hna va qadimgi Buxoro.
   
2. 
   Buxoroning ijtimoiy – iqtisodiy taraqqiyoti.
   

Xulosa.

Kirish.
Buxoro (oʻzb. Buxoro, soʻgʻd. lang. buxārak — “yaxshi joy” degan maʼnoni anglatadi) — Oʻzbekistonning eng qadimiy shaharlaridan biri. Buxoro viloyati markazi.

Shahar hududidagi madaniy qatlam 20 m. dan ortiq.Mana shu chuqurlikdan arxeologlar miloddan avvalgi IV asrga oid turar-joy va jamoat binolari qoldiqlari, idish-tovoq va tangalar, mehnat qurollari va zargarlik buyumlarini topib kelishmoqda.
Oʻzbekiston Ibn Sino (Avitsenna), Beruniy, Navoiy, Ulugʻbek, Bobur nomlari bilan bogʻliq qadimiy madaniyat respublikasi; Toshkent, Samarqand, Buxoro meʼmoriy yodgorliklarida oʻz ifodasini topgan. O‘zbek xalqi o‘z an’analarini asrab-avaylagan holda o‘z madaniyatini ma’naviy qadriyatlar bilan boyitadi. Buxoro haqiqatan ham o'zining me'morchilik durdonalari: ko'plab masjidlar, maqbaralar, madrasalar bilan butun dunyoga mashhur bo'lgan shahar-muzeyidir. Arxitekturaning ajoyib go'zallik yodgorliklari bilan to'yinganligi bizga Buxoroni shahar-muzey deb atashga imkon beradi.

1. 
   Ko’hna va qadimgi Buxoro.
   

Buxoro qadimiy manzilgohi eramizning birinchi asrlarida vujudga kelgan. VI asrda Buxoro vohasi ilk feodal egaligining poytaxtiga aylanadi. Buxoro (shahriston) shahri sunʼiy tepalik yonida tashkil topgan boʻlib, uning ustida qadimiy Ark qalʼasi oʻrnatilgan. Lekin hunarmandlar (robodlar) manzilgohlari shahar tashqarisida oʻsib borishi sababli ular shahriston bilan birga mudofaa devori ichiga oʻrab olingan. Bugungi kunga qadar uning XVI asrga oid qoldiqlari saqlanib qolgan. Buxoroning ko'p asrlik tarixi shahar hududida o'z izlarini qoldirgan va ular bugungi kungacha yaqqol ko'zga tashlanadi. Asosiy qadimiy ko‘chalar va ularning chorrahalari monumental binolar bilan ajralib turadi. Ularning rang-barang portallari va gumbazlari shahar tepasida ulug'vor tarzda ko'tarilib turibdi. Bozor maydonlarida savdo binolari ko'p gumbazli shiftlar bilan yoyilgan. Qal'aning kuchli qismi haligacha saqlanib qolgan. Minorai Kalon (XII asr) butun shahar ustidan ulug'vorlik bilan ko'tarilib turibdi. Buxoroda koʻp boʻlmasa-da, moʻgʻullardan oldingi davr meʼmorchiligining asl xazinalari saqlanib qolgan. Ularga birinchi navbatda IX-X asrlarda qurilgan Somoniylar maqbarasini kiritishimiz kerak.

Somoniylar maqbarasi – Buxoro.
Badiiy obrazning mustahkamligi va konstruktiv gavdalanish mantig’i nuqtayi nazaridan maqbaraning kichik binosi monumental asar hisoblanadi. Aniq kubsimon shakl usti sakkiz burchakli baraban gumbaz bilan tugaydi, tashqi tomondan kichik to’rtburchak shaklidagi teshiklari bo'lgan tor galereyka bilan o'ralgan. Maqbara mayda och sariq rangdagi gʻishtlardan qurilgan. Naqshli relyefli toshlar beqiyos hunarmandchilik bilan qo’yib chiqilgan. Fasadda ranglar va soyalar o'yini yengillik va noziklik taassurotini yaratadi. Qurilish san'ati, tashqi tuzilishida pishiq g'ishtdan mohirona foydalanish va binoning kompozitsiyasi uni jahon me'morchiligi durdonalari qatoriga kirishiga sabab bo’lgan.


Minorai Kalon – Buxoro.

Keyingi davr arxitekturasi (XI-XII asrlar, Qoraxoniylar hukmronligi) Minorai Kalon hisoblanadi. U 1127 yilda bugungi kungacha saqlanib qolinolmagan Juma masjidi bilan bir vaqtda qurilgan. Pastki diametri 9 m. bo'lgan minoraning kuchli poydevori yuqoriga qarab biroz torayib borib 46 metr balandlikka yetadi. Minoraning tashqi qatlami geometrik naqshlar bilan silliqlangan g'ishtdan yotqizilgan. Ulardan birida minoraning qurilish sanasi ko'rsatilgan. Minora yuqori qismi “azon” – duo qilishga chaqiruv aytish uchun ochiq arkada bilan o‘ralgan. Ushbu platforma dushman qo'shinlarini kuzatish va afsonada aytilganidek, jinoyatchilarni minoraning eng yuqori qismidan tashlash uchun ham ishlatilgan. Minora nafaqat o'zining ulug'vorligi va bezakli toshlar bilan o’ralganligi, balki qurilish san'ati bilan ham butun dunyoni hayratda qoldiradi. U 800 yildan ortiq turibdi va hozirda hech qanday ta’mirlashga muhtoj emas.

Buxoro devorlari tashqarisida va hozirda qoraxoniylar hukmdorlarining tashlandiq bog'lari va saroylari o'rnida 1119-1120 yillarda qurilgan Namozg'a masjidi joylashgan. Bu yerda shahar aholisi ulug‘ Qurbon va Fitr bayramlarida namoz o‘qish uchun yig‘ilishgan. XII asrda kichik sayqallangan gʻisht va oʻyilgan terrakota toshlaridan yasalgan geometrik va epigrafik bezaklar bilan moʻl-koʻl bezatilgan ibodat uyasi (mehrob) boʻlgan faqat bittagina devor qurilgan. XVI asrda esa mehrobga ochiq galereya biriktirilgan. XII asrning boy arxitekturasiga juda xos bo’lgan Magoki-Attari masjidining janubiy portali, uning bezaklari bezak texnikasining nafisligi bilan ajralib turadi. XI-XII asrlarga oid bir qancha Buxoro yodgorliklari o'sha davr me'morlarining ajoyib qurilish mahorati va binolarni bezashdagi nafis san'atidan dalolat beradi.

Ulug’bek madrasasi – G’ijduvon.

Moʻgʻullardan keyingi davrda (XIII asr) Buxoroda yirik qurilish boʻlmagan. U faqat keyingi asrda va ayniqsa XV-XVI asrlarda qayta tiklandi. Ulugʻbek davrida Buxoro yangi madrasa qurilishi bilan boyib ketdi (1417). Bu yerda hamma narsa o'sha davr me'morchiligi uchun xosdir: umumiy dizaynning ravshanligi, ajoyib proportsiyalar va dekorning oddiyligi. Madrasani bezashda sayqallangan gʻisht mozaikasidan foydalanilgan. Yuqorida taʼkidlanganimdek, XVI asrda oʻzbek Shayboniylar sulolasi hokimiyati oʻrnatilgach, Buxoro yana Oʻrta Osiyoning yirik davlatining poytaxtiga aylandi. Mamlakatning siyosiy va iqtisodiy ahvoli qurilishning rivojlanishiga yordam berdi. Fuqarolik binolari shaharni hech qachon bo'lmaganidek to'ldirib turgan. Yangi shahar devorlari qurilgan, ularning qoldiqlari XVI asrda o'sgan rabodning chegarasini hozir ham belgilaydi.

XVI asr Buxoro qurilishida savdo-sotiq binolari, karvonsaroylar va hammomlar kabi fuqarolik inshootlari: katta oʻrin egallagan. Ular maxsus badiiy dizayn obyekti bo'lishmasa ham, aniq hajmlar va konstruktiv timsoli bilan farqlanib turishadi.
XVIII asrda mamlakatdagi qurilish oʻzining avvalgi ijodiy koʻlamini yoʻqotdi va endi ajoyib meʼmoriy inshootlar darajasiga koʻtarilmadi.
Lekin Buxoroning imoratlari va ansambllari shaharning shakllanishida katta rol oʻynagan va shu kungacha saqlanib qolgan. Davlat tomonidan qayta tiklangan va muhofaza qilingan meʼmoriy yodgorliklar ikkinchi hayotga ega boʻlib, zamonaviy shahar qiyofasining ajralmas qismi hisoblanadi.
Buxoro Buyuk Ipak yo‘lidagi mashhur savdo shahri bo’lgan. Uning markazi davlat muhofazasida boʻlgan oʻrta asrlarga oid tarixiy va meʼmoriy yodgorliklar xazinasi hisoblanadi. O‘zbekiston hukumati shaharning tarixiy hududlarini muhofaza qilish va asrab-avaylashga katta e’tibor qaratmoqda. 1994-yilda Buxoro jahon madaniy merosi obidasi sifatida YUNESKO ning Butunjahon merosi ro‘yxatiga kiritilgan. 1997 yilda Buxoroda uning 2500 yilligi nishonlandi.
Bu shahar O‘zbekistonning yangi milliy me’morchiligining individual xususiyatlarini aniqlash uchun asos bo‘lishi mumkin. Bir qator madaniy tadbirlar va xalqaro kongresslar respublikaning tarixiy markazlarining rolini yangicha tushunishni faollashtirish jarayonining bir qismi bo'ldi.
Buxoro viloyati Oʻzbekiston viloyatlari ichida, chegasining kattaligi boʻyicha Navoiydan keyin ikkinchi oʻrinda turadi. 1938-yil 15-yanvarda tashkil etilgan. Buxoro viloyati hududi asosan Qizilqum cho‘lida joylashgan. Janubi-sharqini Zarafshon vodiysi egallagan. Shimoli-gʻarbda Xorazm viloyati va Qoraqalpog‘iston Respublikasi, shimol va sharqdan Navoiy viloyati, janubi-sharqda Qashqadaryo viloyati, janubi-gʻarbda Turkmaniston bilan chegaradosh. Maydoni: 40,3 ming kv.km. Aholi soni so’ngi statistik ma’lumotlarga ko’ra 1 mln. 983 ming 300 kishidan ortiq.
Buxoro viloyati tarkibida 11 qishloq tumani: Buxoro, Vobkent, Jondor, Kogon, Olot, Peshku, Romitan, Shofirkon, Qorovulbozor, Qorako‘l, G‘ijduvon, 11 shahar (Buxoro, Galaosiyo, Vobkent, Gazli, Kogon, Olot, Romitan, Shofirkon, Qorako‘l, Qorovulbozor, G‘ijduvon), 3 shaharcha (Jondor, Zafarobod, Yangibozor), 121 qishloq fuqarolari yig‘ini bor. Buxoro shahar aholisining etnik tarkibi asosan o`zbek, rus, fors (eroniylar), turkman, tojik, ukrain, koreys, tatar va boshqalar tashkil etadi.

2. 
   Buxoroning ijtimoiy – iqtisodiy taraqqiyoti.
   

Buxoro viloyati qulay geografik joylashuvi tufayli tarixiy obidalari, boy tabiiy resurslari, qishloq xo‘jaligi, sayyohlik, sanoat, logistika va agrosanoat sohasidagi ilg‘or tajribalar izchil rivojlanmoqda.
So‘nggi yillarda Buxoro viloyatida ham keng ko‘lamli bunyodkorlik ishlari amalga oshirildi. Yirik sanoat korxonalari soni sezilarli darajada oshdi, aloqa o‘rnatildi, ijtimoiy ob’yektlar va ko‘p qavatli uy-joylar qurildi.

2021 – yilda umuman olganda Buxoro viloyati YaHM hajmi 38 742,4 mlrd. so‘mni tashkil etgan holda o‘tgan yilgi mos davrga nisbatan 6,2%ga o‘sgan, shuningdek, YaIM tarkibida viloyatning hissasi 5,3%ni tashkil etgan. Aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan YaHM hajmi esa 19 746,4 ming so‘mni tashkil qilib, 4,8% ga oshgan. YaHM tarkibida sanoat ulushi qurilishni qo‘shgan holda 25,3% (2020 yilda 25,0%), qishloq xo‘jaligi ulushi 45,0% (2020 yilda 46,0%) va xizmat ko‘rsatish ulushi 29,7%ni (2020 yilda 29,0%) tashkil qilgan. Viloyatda o‘tgan yili ishlab chiqarilgan sanoat mahsulotlari 20 826,9 mlrd. so‘mni tashkil etib, 2020 yilga nisbatan 0,1% ga oshgan. Viloyatda ishlab chiqarilgan sanoat mahsulotlarining respublika sanoatidagi ulushi 4,6% ni tashkil qilgan. Aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan sanoat mahsulotlari hajmi 10 615,2 ming.so‘mni tashkil etib, 2020 yilga nisbatan 98,8% o‘sish kuzatilgan. Asosiy kapitalga investitsiyalar hajmi 18 995,6 mlrd. so‘mni tashkil etib, 2020 yilga nisbatan 36,4%ga o‘sish qayd etilgan. Buxoro viloyatida ko‘rsatilgan bozor xizmatlari hajmi 12 722,2 mlrd. so‘mni tashkil etib, 2020 yilga nisbatan 19,4%ga oshgan. Aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan ko‘rsatilgan bozor xizmatlari hajmi 6 484,3 ming so‘mni tashkil qilgan holda, 2020 yilga nisbatan 17,8% ga oshgan.
O‘tgan yilda yangi tashkil etilgan kichik tadbirkorlik sub’yektlari soni 2020 yilga nisbatan 8,3%ga pasayib, 6418 tani tashkil etgan. YaHMda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning ulushi 75,4% (2020 yilda 75,6%) ni tashkil qilgan.
Hozirgacha keltirilgan ma’lumotlarga ko’ra, 2022 – yilning yanvar-mart oylarida Buxoro viloyati bo’yicha yalpi hududiy mahsulot hajmi joriy narxlarda 7002.7 mlr. so’mni tashkil etgan va o’tkan yilning yanvar-marti bilan taqqoslaganda bu ko’rsatkich 3.1%ga o’sdi. 2022- yil yanvar – mart oylarida Buxoro viloyatining O’zbekiston Respublikasi bo’yicha YAIMning shakllanishida Buxoro viloyatining qo’shgan hissasi 4.3%ga yetdi. Aholi jon boshiga YAHMni hisoblaganda 3536.7 ming so’mni tashkil etdi va bu ko’rsatkich o’tgan 2021-yilning shu davriga nisbatan 1.5% ga yuqoriroq. YAHMdagi eng katta ulush kichik tadbirkorliklarga tegishli. 2022- yilning mart oyigacha kichik tadbirkorlik Buxoro viloyati YAHMsining 66.7% ni tashkil qilgan. Joriy yilda yirik korxonalar ulushi oshganligi sababli bu ko’rstakich o’tgan yilgiga nisbatan 3% ga pasaygan.

Xulosa.
20-asr boshlariga kelib Buxoroning eski qismi doimiy ravishda qayta tiklanmoqda va intensiv hayot kechiruvchi shahar bo'lib qolmoqda. Yangi qurilish o'rta asrlar qismidan tashqariga ko'chirildi.

Buxoro asosan yengil va oziq-ovqat sanoati rivojlangan shahar. Tilla kashta va ipak toʻqish anʼanaviy hisoblanadi. Mahalliy hunarmand ayollarning buyumlari – zardoʻz doʻppilar, badiiy pannolar, sumkalar, poyabzallar respublikamizdan tashqarida ham mashhur. O‘zbekistondagi yagona, mo‘yna sanoatidagi yirik korxonalardan biri qora, kulrang va tillarang rangdagi qorako‘l qorako‘l mo‘ynasi ishlab chiqaradi, mazkur zavod mahsulotlari ko‘plab xorijiy mamlakatlarga yetkazib berilmoqda.
Bugungi Buxoro go‘zal, shinam shahar. Keng va ko‘kalamzorlashtirilgan ko‘chalar yotqizildi, zamonaviy ko‘p qavatli turar-joy massivlari, funksional binolar barpo etildi. Ko'plab parklar va maydonlar.