Когнитив лингвистиканинг шаклланиши ва ривожланиш тарихи

психология тилшунослик

сунъий интеллект антропология

неврология

Кўриниб турибдики, ушбу соҳалар ўртасидаги алоқа бир хилда амалга ошмайди, бинобарин, компьютер фанлари с(унъий интеллект ) ва антропологиянинг фалсафа билан алоқаси кўпинча билвосита амалга ошади.

40. Концептни қандай изоҳлайсиз?
Концепт – тўғридан-тўғри онг билан мос бўлган тил белгисига алоқадор бўлган моддий ёки идеал объектнинг хаёлий образидир. Концепт ёрдамида тушунча мундарижаси номланади, фикр ифодаланади.
Концепт (лот.cонcептуал: маъно, мазмун, тушунча) – инсон онгининг руҳий заҳиралари ва ментал бирликларни ҳамда унинг тажрибаси, билимини акс эттирадиган маълумотларни изоҳлаш учун хизмат қилувчи атама; хотира, ментал сўзлар ва мия билан боғлиқ фаол бирлик - инсон руҳиятида акс этган олам манзарасининг концептуал тизими, яъни шахснинг дунё объектларига оид тасаввурлари, ўйлари, тахминлари, билимлари ҳақидаги маълумотлардир. Концепт – лисоний бирликлар (масалан, сўз, гап, матн кабилар) орқали юзага чиқувчи фикрлаш жараёни, ҳодисаси, тафаккур бирлиги бўлиб, бу инсон билиш жараёнининг натижасидир.

45 KONSEPT VA SO’Z MUNOSABATINI IZOHLANG?

Konsept bu mental tuzulma hisobanadi. Ya’niy biron bir narsa buyumni ko’rganda yo eshitganda o’sha narsaga nisbatdan ongda hosil b’ladigan obraz shakl ko’rinish, his qilish konsept jarayon hisoblanadi.
So’zga esa leksimaning nutuqda muayyan shakil va vazifa bilan voqeylangan ko’rinishi. O’z tovush qobig’iga ega bo’lgan, obyektiv narsa hodisalar haqidagi tushunchani,ular o’rtasidagi aloqani yo ularga munosabatini ifodalaydigan,turli gramatik ma’no va vaziflarda qo’llanadigan eng kichik nutq birligidir deb tariff berishadi.
Demak onga hosil bo’lgan tushunchani yani konseptni nutuqga ko’chishi bu so’z yordamisda amalga oshadi.
46,47,48,49
Tilning tafakkur, ijtimoiy ong bilan aloqasi nihoyatda uzviy, chambarchasdir. Til belgilari — soʻzlar, soʻz birikmalari va gaplar — moddiy shakllar boʻlib, ularda ongning ideal mahsullari — aniq tasavvurlardan tortib eng mavhum va umumlashtiruvchi tushunchalar yoki hukmlargacha obyektiv tarzda oʻz aksini topadi. Shunday kilib, Til nafaqat fikrni ifodalash yoki fikr almashish vositasi, balki ijtimoiy ongda fikrlarni shakllantirish va mustahkamlash vositasi ham hisoblanadi. Til — jamiyat boyligi, u jamiyat aʼzolarining oʻzaro aloqasini amalga oshiradi, insonning moddiy va maʼnaviy turmushida roʻy beradigan barcha voqeahodisalar haqidagi bilimlarni jamlaydi va ulardan xabardor qiladi; T. ayni maʼnoda asrlar mobaynida shakllanadi va mavjud boʻladi. Tafakkur T. ga Karaganda birmuncha tezroq rivojlanadi va yangilanadi, leki n T. siz tafakkurni tasavvur etib boʻlmaydi: T. da ifodalanmagan fikr noaniq, tushunarsiz bir narsa boʻlib, insonga borliq voqeahodisalarini anglab yetishida, fanni rivojlantirish va takomillashtirishida yordam bera olmaydi. Tafakkur Til siz mavjud boʻlmas ekan, Til ham tafakkursiz yashay olmaydi. Biz oʻylab turib gapiramiz va yozamiz, oʻz fikrlarimizni Tilda aniqroq va tushunarliroq bayon etishga harakat qilamiz. Demak, fikrlar Til negizida paydo boʻladi va unda mustaxkamlanadi; T. bilan tafakkur bir butunlikni tashkil etadi.app


Tafakkur shakillari hokum, tushuncha ,xulosa , kabilar kiradi.

17. Прототип қиёслаш горизонтал, яъни тўғри қаторли тартибда бажарилганда,

қиёслашнинг таянч объекти сифатида ажралади. Прототип
категорияга кирувчи барча объектлар учун умумий, энг кўзга
ташланадиган хусусият ёки белгига эга бўлиши керак ва фақат
шундагина у қиёслаш учун намуна хизматини ўташи мумкин.
Прототип категорияси объектларнинг хусусиятларига
нисбатан ажратилади. Тажрибалар ўтказган тадқиқотчилар
баъзан биргина категорияга оидликни аниқлаш ва прототип
белгиларни топиш учун объектларнинг луғатларда берилган
тавсифига мурожаат қилишади ҳамда шу аснода ажратилган
хусусиятларни қиёслаш учун асос қилиб оладилар. Масалан,
«қушлар» категориясининг прототип сифатларини
(белгиларини ) аниқлаш учун изоҳли луғатларга мурожаат
қиламиз ва улардан олинган тавсифларни информантлардан
олинган маълумотлар билан тўлғазамиз.
18. Tafakkur va til bir-biri bilan chambarchas bog'liq ijtimoiy hodisalardir. Inson nutqi, til vositalari bo’lmasa, fikrlash ham bo lishi gumon. Tafakkur va til aynan bir xil hodisa emas. Tafakkur zohiriy olamning inson miyasida umumlashgan.til bilan ifodalanadigan in'ikosi. Til esa fikrni ifodalash usuli.uni qayd etib boshqa kishilarga, avlodlarga yetkazish vositasi. Boshqacha aytganda.til — tafakkurning borliq shakli.
Til milliy madaniyatning shakli sifatida tafakkurning mevalari va ma'naviy boyliklarini zamon va makonda abadiylashtiradi. Ular doimo bir-birini taqozo qiladi.bir-birining yashashi va rivojlanishiga yordam beradi.

Tafakkur faqat insonlarga xosdir. U kishining mehnat va nutq faoliyati bilan bog'liq holda mayjud. Inson tafakkuri nutq bilan yuzaga chiqadi va uning natijalari tilda qayd etiladi.

Demak, tafakkur jarayonining natijasi hamisha biror-bir fikrdan iborat bo'lib, bu fikr tushuncha, hukm, xulosa tarzida til vositasida namoyon bo'ladi.Til fikrni reallashtiradi, kishilarning fikr almashishlariga imkon tug'diradi.
19. Когниция – субъектнинг билиш, идрок қилиш, таърифлаш қобилиятидир . Н.Н.Болдирев фикрича: «Когниция –бу маълумотларни, билимларни олиш, қайта ишлаш, эслаб қолиш, хотирада тиклаш ва фойдаланишнинг ҳар қандай онгли ёки онгсиз жараёнидир. У ўзида қуйидаги психологик жараёнларни мужассамлаштиради: 1) дунёни қабул қилиш; 2) кузатиш; 3) категорияларга ажратиш; 4) тафаккур; 5) нутқ; 6) тасаввур ва б.».
20. Тушунча – предмет ёки ҳодисанинг муҳим, умумий белгиларидан иборат концепт, уларнинг рационал акси ва англаниши (квадрат – томонлари тенг тўртбурчак); образликсиз мантиқий тузиладиган концепт . У тасаввур ёки чизма замирида юзага келади ва одатда терминологик лексика, рационал семантикали лексемалар билан воқеланади .
Фрейм – таркибий қисмлар яхлитлигидаги кўп компонентли концепт, кенг кўламли тасаввур, предмет ёки ҳодиса ҳақидаги стандарт билимларнинг маълум мажмуаси (магазин, кино ва ҳоказо). Фрейм – бу «стериотип вазиятлар ҳақидаги маълумотлар структураси» . Н.Ф.Алефиренко нуқтаи назарига кўра, фрейм “когнитив контекст, маълум концепт атрофидаги маданий белгиланган билим тузилишининг умумий моделидир .
Сценарий (скрипт) – замон ва маконда алоҳида эпизодлар, босқичлар, элементларнинг изчиллиги сифатида тавсифланади; ҳаракат, ривожланиш аломатларига эга стереотип эпизодлар (муштлашув, ўйин, экскурсия ва ҳ); динамик структура, стереотип билимни намоён қилиш учун жараёний услуб
25. Концептосфера (ёки дунё тасвири) ташқи дунёга оид ҳар хил белгиларни бирлаштирувчи фикрлар тасвири, схемалар, тушунчалар, фреймлар, сценарийлар, гештальтлар, мавҳум маънолар кўринишидаги концептлардан ташкил топган соф фикрий соҳадир. Концептосферага, унинг ташкил топишида мураккаб бўлмаган когнитив классификаторлар ҳам тегишлидир.
Концептосфера ҳар бир халқнинг маданий ва маънавий қиёфасини белгилаб беради. Халқнинг миллий маданияти қай даражада юқори бўлса, илм-фан, санъат ва ижод, адабиёт соҳасидаги ютуқлари кўпайиб, эътиқоди мукаммаллашиб боргани сайин унинг концептосфераси ҳам шунча бойиб боради. Концепт ҳам, концептосфера ҳам сезгилар орқали кузатиб бўлмайдиган, ментал (фикрий) хусусиятларга эга тушунчалар ҳисобланади. Замонавий илм - фанда концептосфера ва концептларнинг ҳақиқатан ҳам мавжудлиги тан олинган.
Кейинги йилларда когнитив тилшуносликнинг ўзига хос атамалари тизими шаклланиб улгурди, дейиш мумкин. Бугунги кунда бу йўналишдаги тадқиқотларда менталитет атамаси кўп қўлланилаётган бўлса-да, ҳозирга қадар амалга оширилган ишларда мазкур атаманинг моҳияти аниқ очиб берилган эмас. Бу борада олимларнинг фикрлари барқарор бўлмай, бир-бирини инкор қилувчи қарашлар мавжуд. Тилшуносликка оид луғатларда ХХ асрнинг 90-йилларидан бошлаб менталитет тушунчаси ҳақида маълумотлар берила бошлади. Менталитет дейилганда фикрий образ, ақлий-руҳий заҳира, ғоялар моҳияти, характер ва шу кабилар тушунилади. Бу сўзни илмий адабиётларда қўллаш кейинги йилларда анъанавий тус олди.
Когнитив тилшуносликда менталитет ва концептосфера тушунчаларини фарқлаш муҳим ҳисобланади.