Когнитив лингвистиканинг шаклланиши ва ривожланиш тарихи

15.So’z ma’nolarining metaforalashuvi va uning nazariy asoslari.
Metafora-bu boshqa narsani eslatib,bir narsaga ishora qilisdir.Metaforalarda bir-biriga bog’liq bo’lmagan,ammo umumiy xususiyatlarga ega bo’lgan ikkita narsani taqqoslash mavjud.Bunda obyekt,faoliyat yoki g’oya boshqa narsaning ramzi sifatida ishlatiladi.Masalan: “hayot bu marafon”,”sizning ovozingiz mening qulog’imga musiqadek eshitidi”. Ma’lumki,turli tizimli tillarda metaforizatsiya asosini otlar tizimining turli guruhlariga mansub bo’lgan so’zlar tashkil qiladi.bular jumlasiga hayvonlar,qushlar turkumiga mansub bo’lgan,o’simliklar dunyosiga va ro’zg’or buyumlariga xos hamda tana a’zolarini belgilovchi va boshqa so’zlar
17. Прототип қиёслаш горизонтал, яъни тўғри қаторли тартибда бажарилганда,
қиёслашнинг таянч объекти сифатида ажралади. Прототип
категорияга кирувчи барча объектлар учун умумий, энг кўзга
ташланадиган хусусият ёки белгига эга бўлиши керак ва фақат
шундагина у қиёслаш учун намуна хизматини ўташи мумкин.
Прототип категорияси объектларнинг хусусиятларига
нисбатан ажратилади. Тажрибалар ўтказган тадқиқотчилар
баъзан биргина категорияга оидликни аниқлаш ва прототип
белгиларни топиш учун объектларнинг луғатларда берилган
тавсифига мурожаат қилишади ҳамда шу аснода ажратилган
хусусиятларни қиёслаш учун асос қилиб оладилар. Масалан,
«қушлар» категориясининг прототип сифатларини
(белгиларини ) аниқлаш учун изоҳли луғатларга мурожаат
қиламиз ва улардан олинган тавсифларни информантлардан
олинган маълумотлар билан тўлғазамиз.
18. Tafakkur va til bir-biri bilan chambarchas bog'liq ijtimoiy hodisalardir. Inson nutqi, til vositalari bo’lmasa, fikrlash ham bo lishi gumon. Tafakkur va til aynan bir xil hodisa emas. Tafakkur zohiriy olamning inson miyasida umumlashgan.til bilan ifodalanadigan in'ikosi. Til esa fikrni ifodalash usuli.uni qayd etib boshqa kishilarga, avlodlarga yetkazish vositasi. Boshqacha aytganda.til — tafakkurning borliq shakli.
Til milliy madaniyatning shakli sifatida tafakkurning mevalari va ma'naviy boyliklarini zamon va makonda abadiylashtiradi. Ular doimo bir-birini taqozo qiladi.bir-birining yashashi va rivojlanishiga yordam beradi.

Tafakkur faqat insonlarga xosdir. U kishining mehnat va nutq faoliyati bilan bog'liq holda mayjud. Inson tafakkuri nutq bilan yuzaga chiqadi va uning natijalari tilda qayd etiladi.

Demak, tafakkur jarayonining natijasi hamisha biror-bir fikrdan iborat bo'lib, bu fikr tushuncha, hukm, xulosa tarzida til vositasida namoyon bo'ladi.Til fikrni reallashtiradi, kishilarning fikr almashishlariga imkon tug'diradi.
19. Когниция – субъектнинг билиш, идрок қилиш, таърифлаш қобилиятидир . Н.Н.Болдирев фикрича: «Когниция –бу маълумотларни, билимларни олиш, қайта ишлаш, эслаб қолиш, хотирада тиклаш ва фойдаланишнинг ҳар қандай онгли ёки онгсиз жараёнидир. У ўзида қуйидаги психологик жараёнларни мужассамлаштиради: 1) дунёни қабул қилиш; 2) кузатиш; 3) категорияларга ажратиш; 4) тафаккур; 5) нутқ; 6) тасаввур ва б.».
20. Тушунча – предмет ёки ҳодисанинг муҳим, умумий белгиларидан иборат концепт, уларнинг рационал акси ва англаниши (квадрат – томонлари тенг тўртбурчак); образликсиз мантиқий тузиладиган концепт . У тасаввур ёки чизма замирида юзага келади ва одатда терминологик лексика, рационал семантикали лексемалар билан воқеланади .
Фрейм – таркибий қисмлар яхлитлигидаги кўп компонентли концепт, кенг кўламли тасаввур, предмет ёки ҳодиса ҳақидаги стандарт билимларнинг маълум мажмуаси (магазин, кино ва ҳоказо). Фрейм – бу «стериотип вазиятлар ҳақидаги маълумотлар структураси» . Н.Ф.Алефиренко нуқтаи назарига кўра, фрейм “когнитив контекст, маълум концепт атрофидаги маданий белгиланган билим тузилишининг умумий моделидир .
Сценарий (скрипт) – замон ва маконда алоҳида эпизодлар, босқичлар, элементларнинг изчиллиги сифатида тавсифланади; ҳаракат, ривожланиш аломатларига эга стереотип эпизодлар (муштлашув, ўйин, экскурсия ва ҳ); динамик структура, стереотип билимни намоён қилиш учун
35. Прототипик ёндашувнинг асосий тамойиллари.
Prototip tafakkur jarayonida xosil bo'ladigan mental tuzilmalardan biri sifatida lisoniy faoliyat va ijodga oid xodisalarning tub moxiyatini anglash imkonini byeradi. Binobarin, gap qurilishining kognitiv-semantik asoslarini o'rganishga xarakat qilgan J.Lakoff gap tarkibida yuzaga keladigan prototip munosabatlarni aniqlash muximligini ta'kidlaydi. U Brutus killed Caesar «Brut Cezarni o'ldirdi», John hit the ball «Jon to'pni tepdi», Max broke the glass «Maks stakanni sindirdi» kabi tuzilmalarni prototip agens – patiens gaplari deb xisoblaydi. Ushbu gaplar qator prototipik hususiyatlarga egadirlar:
1) ma'lum xarakatni bajaruvchi agens mavjud;
2) yangi xolatga ko'chuvchi patiens bor;
3) patiensning o'zgarishi agens xarakati natijasidir;
4) agens xarakati maqsadli;
5) agens o'z xarakatlarini idrok etadi;
6) agens – xarakat manbai, patiens – xarakat ob'ekti;
7) agens xarakatni bajarish uchun biror vositadan foydalanadi;
8) patiensning o'zgarishi kuzatiladigan xodisa va xokazo
(Lakoff 1981: 357-358).
36. Категориялашишнинг асосий моделлари: пропозиционал, образнинг умумий тарзда тасвирланган модели, метафорик ва метонимик моделлар.
Kognitiv metafora –( cognitive/conceptual metapxor) - kognitiv jarayon, konceptlashish shakllaridan biri bo'lib,uning ishtirokisiz yangi bilim olish mumkin bo'lmagan yangi tushunchani shakllantiradi va ifodalaydi. Kognitiv model – (cognitive model; kognitives Mod-ell; modclc cognitif) - tyermin, kamida uch hil ma'noni bildiradi:
1. Koncepciya –til kognitiv jarayonning turli ko'rinishidir. Bunda til va bilish kognitiv fanlarga kiradi va u lingvistikaning monopoliyasi xisoblanmaydi.
2. Matnni tushunish modeli lisoniy xodisalarni tabiiy qayta ishlash natijasi sifatida.
3.Tabiiy tillarda kategoriyalashish jarayoni tavsifi to'rt tipga bo'linadi: propozicional, shematik (obrazli), metaforik va metonimik.Bunda inson ongi konceptual tizimi va tafakkur mehanizmi tavsiflanadi
Пропозиция (диктал маъно) – синтактик бирликлар воситасида ифодаланган объектив мазмун, жумладаги асосий ҳукм. Пропозиция билиш жараёни билан боғлиқ баҳолаш характеридаги тушунча бўлиб, семантик жиҳатдан ифодаланаётган фикрнинг воқелик фактларига мос келиши ёки келмаслигини акс еттиради. Пропозиция – қатор гапларнинг парадигматик қайта ўзгаришлар билан алоқадор, фикрларнинг тасдиқ, буйруқ, сўроқ каби турли коммуникатив вазифалари билан ўзаро боғлиқ инвариант маъноларидир. У нутқий вазиятни ифодалаб, тилдаги лисоний ҳодисалар воситасида тавсифлаш, сўзловчи ёки ёзувчини фикр ифодалашда асосли далиллар билан қуроллантириш каби вазифаларни амалга оширади .
Субъект образнинг оддий шаклини кўрмайди ёки унинг мазмунини идрок қилмайди, у мазмунли образни идрок этади. Худди шу мазмунли образ лисоний белгига айланади ва бу белги маъносининг ўзагини ташкил қилади. Лекин воқелик – онг – лисоний белги ўртасидаги бундай узвийликни оддий такрорлаш кўринишид талқин этмаслик керак. Чунки онг воқеликни лисоний белги воситасида оддийгина акс эттирмайди, балки субъект учун муҳим бўлган белги-хусусиятларни ажратади ҳамда улар асосида идрок этилаётган объект (предмет, ҳодиса) нинг намунавий моделини яратади.