Когнитив лингвистиканинг шаклланиши ва ривожланиш тарихи

Концептосфера – бу фикрлаш манзаралари, схемалар, тушунчалар, фреймлар, сценарийлар, гештальтлар (ташқи олам образларининг кам ёки кўп мураккаб жамланмалари) кўринишидаги концептлардан иборат бўлган соф тафаккур, фикрлаш доираси, ташқи олам турли белгиларини умумлаштирувчи мавҳум моҳиятдир.
40.Концептни қандай изоҳлайсиз?

1. 
   Концепт (лот.cонcептуал: маъно, мазмун, тушунча) – инсон онгининг руҳий заҳиралари ва ментал бирликларни ҳамда унинг тажрибаси, билимини акс эттирадиган маълумотларни изоҳлаш учун хизмат қилувчи атама; хотира, ментал сўзлар ва мия билан боғлиқ фаол бирлик - инсон руҳиятида акс этган олам манзарасининг концептуал тизими, яъни шахснинг дунё объектларига оид тасаввурлари, ўйлари, тахминлари, билимлари ҳақидаги маълумотлардир. Концепт – лисоний бирликлар (масалан, сўз, гап, матн кабилар) орқали юзага чиқувчи фикрлаш жараёни, ҳодисаси, тафаккур бирлиги бўлиб, бу инсон билиш жараёнининг натижасидир.
   

41.Концепт турларини изоҳланг?

концептнинг қуйидаги турлари, моҳиятан эса мазмуний структурасининг компонентлари алоҳида ажратилади: аниқ-ҳиссий образ, схема, тушунча, тасаввур, фрейм, сценарий (скрипт), гештальт ва бошқалар¹⁴.

Тасаввур (фикрий манзара) – бу предмет ва ҳодисаларнинг бирлашган ҳиссий образларидир(“титроқ” – тананинг тез-тез титраши).Улар статик ва алоҳида предмет ёки ҳодисанинг ҳиссий идрок қилинадиган, яққол ташқи белгилари йиғиндисининг ҳиссий акси ҳисобланади¹⁵.
Тушунча – предмет ёки ҳодисанинг муҳим, умумий белгиларидан иборат концепт, уларнинг рационал акси ва англаниши (квадрат – томонлари тенг тўртбурчак); образликсиз мантиқий тузиладиган концепт¹⁶. У тасаввур ёки чизма замирида юзага келади ва одатда терминологик лексика, рационал семантикали лексемалар билан воқеланади¹⁷.
Фрейм – таркибий қисмлар яхлитлигидаги кўп компонентли концепт, кенг кўламли тасаввур, предмет ёки ҳодиса ҳақидаги стандарт билимларнинг маълум мажмуаси (магазин, кино ва ҳоказо). Фрейм – бу «стериотип вазиятлар ҳақидаги маълумотлар структураси»¹⁸. Н.Ф.Алефиренко нуқтаи назарига кўра, фрейм “когнитив контекст, маълум концепт атрофидаги маданий белгиланган билим тузилишининг умумий моделидир¹⁹.
Сценарий (скрипт) – замон ва маконда алоҳида эпизодлар, босқичлар, элементларнинг изчиллиги сифатида тавсифланади; ҳаракат, ривожланиш аломатларига эга стереотип эпизодлар (муштлашув, ўйин, экскурсия ва ҳ); динамик структура, стереотип билимни намоён қилиш учун жараёний услуб²⁰.
Гештальт – онгда алоҳида ҳодисалар ранг-баранглигини тартибга солувчи комплекс функционал структура; тасвирланаётган объект ёки ҳодисанинг динамик ва статик аспектларини бирлаштирадиган яхлит образ, шунингдек «ҳиссий ва ақлий билиш элементларининг дискурсив вазиятнинг бўлинмаган идроки оқибати сифатидаги яхлитлиги»²¹, мисол учун: мактаб, муҳаббат ва бошқалар. Гештальтлар тасаввурларни, схемалар, сценарийлар, фреймлар, тушунчаларни бирлаштиради ²².

42.Концептнинг тузилиши ҳақида гапиринг?

²³. Концепт асос сўзнинг тўғри маъносини ўрганиш ва унинг синонимлари ҳамда антонимлари семантикасини ўрганиш асосида белгиланади. Унга ҳиссий-яққол аниқликка эга қатламлар, ёрқин образлар киради. Концепт чегараларини мавҳумроқ маънолар ташкил қилади. У турли муаллифларнинг ҳар хил матний манбаларда йўл-йўлакай акс эттирилган ва концептнинг талқиний қатламини ташкил этувчи тавсифлар бўйича ўрганилади.
Концептуал қатламларга кўра тавсифлаш асосида кузатиш олиб бориш баҳолашнинг турли кўринишларини, концепт воқеланишида ҳар хил нутқий ифодаларнинг ўзига хос томонларини аниқлаш имконини беради. Ўрганилаётган қатлам сатҳида нутқий ифодалар ва лисоний воситаларнинг тушунчавий, образли-маданий ва парагматик нуқтаи назаридан концептлашуви ва категориялашуви юз беради.
Антропоцентрик йўналиш баҳо концептининг аксиологик табиати ва прагматик баҳоловчи маъноларни ўрганишда муҳим аҳамият касб этади.

2. 
   Концепт, сўз, маъно, мазмун ва уларнинг алоқадор ва фарқли хусусиятларини кўрсатинг?
   

3. 
   Концепт ва тушунча муносабатини изоҳланг?
   
4. 
   Концепт ва сўз муносабатини изоҳланг?
   

Шундай қилиб, концептосфера – фикрлаш образлари йиғиндиси, кишилар билимлари тузилмаларини ифодаловчи предметнинг универсал коди, уларнинг маълумотлар базаси, тилнинг семантик кўлами – тил белгилари тизими –лисоний бирликлар маъноларини ҳосил қилувчи сўз, фразеологик бирикма, синтактик қурилмалар – концептосфера қисмларини ифодалайди.

27.