Ko’chish. Tezlik va uning birligi

1 - qonuni : Har qanday jismga boshka jismlar ta’sir etmasa u o’zining tinch holatini yoki to’g’ri chiziqli tekis harakatini saqlaydi. (F=0, V=0 yoki V=const ) ; jismning bunday kobiliyati inertsiya (faoliyatsizlik) deyiladi

Nyutonning birinchi qonunining aks tasdig’i: Agar biz to’g’ri chiziqli tekis o’zgarmas tezlik bilan harakatlanayotgan jismni ko’zatganimizda uni harakatlantiruvchi kuchlar yig’indisi nolga teng bo’ladi²⁰.

SHuning uchun 1-qonunni ko’pincha inertsiya qonuni deyiladi. Nyuton o’z qonunini berishda harakatni nisbiy xarakterda bo’lishiga e’tibor bermagan. Biz tinchlik va harakat nisbiy tushunchalar ekanini bilamiz. Jismni tinch xolati yoki to’g’ri chiziqli tekis harakati nisbiy bo’lib, u sanoq sistemasiga bog’liq. Nyutonning 1-qonuni bajariladigan sanoq sistemasi inertsiyal sanoq sistemasi deb, aks holda noinertsiyal sanoq sistemasi deb yuritiladi. Ularni farkini bilaylik. Agar koordinata sistemasi, ichida odam bo’lgan poezd bilan boglangan bulsa poezd tinch turgan yoki to’g’ri chiziqli tekis harakat kilganda 1-qonun inertsiya qonuni bo’ladi. Demak, poezd bilan boglangan koordinata sistemasi inertsiyal sanoq sistemasi bo’ladi. Agar poezd silkinsa (tezlashsa yoki sekinlashsa), odamni fikricha poezdga ta’sir kursatilmasa xam, predmetlar tusha boshlaydi. Bunday harakatda poezd bilan boglangan sistema inertsiyal bulmaydi. Ammo, Yerdagi ko’zatuvchi (va Yer bilan boglangan sanoq sistemasi uchun) poezddagi hodisa inertsiya qonuniga buysungan xolda bo’ladi.

Inertsiyal sistemaga nisbatan to’g’ri chiziqli tekis harakat kiluvchi xar qanday sistemani o’zi xam inertsiyal, tezlanish bilan yoki egri chiziqli harakatlanuvchi sistema noinertsiyal bo’ladi.

O’z navbatida Galiley berk sistemani ichida turib utkazilgan mexanik tajribalar bilan shu sistema tinch turibdimi yoki to’g’ri chiziqli tekis harakat kilayaptimi bilib bulmasligini ya’ni nisbiylik prinsipini kursatgan edi.

Klassik mexanikada ayni vaqtda jismga boshka jismlar tomonidan kursatilayotgan ta’sirning kattaligini va yunalishini xaraktYerlash uchun kuch tushunchasi kiritiladi.
Bir jism ikkinchi jismga ta’sir etib uning xolatini (tezlanish berish, deformatsiyalash) o’zgarishiga sabab buluvchi fizik kattalik kuchdir. Kuch fizikada asosiy kattaliklardan bo’lib, u qo’yilish nuqtasi, kattaligi va yo’nalishi bilan belgilanadi.

B u misolda , o’ng tarafga yo’nalgan kuchlar uchun musbat qiymatlar va chap tarafga yo’nalgan kuchlar uchun esa manfiy qiymat olingan. Saksafonning ushbu qismlariga shu kuchlar ta’sir etadi . Kuchlarning son qiymatlari saksafonning kuch qo’yilgan nuqtalari to’g’risida hech qanday ma’lumot bermaydi²¹