Sog‘lom, parhez ovqatlanishning fiziologik asoslari va nazariyalari
Ovqatlanish odam organizmining asosiy biologik ehtiyoji bo‘lib, odamning
hayot qobiliyati, ish qobiliyati va organizmning tashqi muhit omillariga chidamliligi
shu masalaning to‘g‘ri echilishi bilan bog‘liq. Ovqatlanish odam organizmini oziq
mahsulotlari bilan ta’minlashi kerak. Bu mahsulotlar hisobiga odam hayot faoliyati
jarayonida sarflagan mahsulotlarining tiklanishi, ya’ni energetik almashinuv,
sarflangan hujayra elementlarining qayta tiklanishi va yangi hujayra elementlarining
sintezlanishi, ya’ni plastik almashinuv, hamda zaxira moddalarning depo
to‘qimalarda to‘planishi (yog‘lar – yog‘ to‘qimasida, glikogen – jigarda) amalga
oshishi lozim.
Ovqatlanish tarixida asosan uchta nazariya ya’ni, antik, muvozanatlashgan va
adekvat ovqatlanish nazariyalari mavjud bo‘lib, shuningdek qator alternativ
konseptsiyalar ham mavjud.
24
Antik nazariya buyuk allomalar Aristotel va Galen nomi bilan bog‘liq bo‘lib,
ular organizmni oziqlanishini qon orqali amalga oshirilishi va qon shaklliy
elementlari esa hazm tizimida paydo bo‘lishi haqida fikr yuritgan. Ularni fikricha,
jigarda bu qon tozalanib to‘qima va a’zolarni oziqlantiradi. Ular bu nazariyaga
asoslanib qadimiy dietalarini yaratganlar.
Muvozanatlashgan ovqatlanish akademik A.A. Pokrovskiy nomi bilan bog‘liq
bo‘lib, bu nazariyaga asosan qabul qilingan oziq moddalar sarflangan quvvatga mos
kelishi lozim. Shuningdek oziq-ovqat mahsulotlarida organizmni me’yoriy faoliyati
uchun muhim bo‘lgan makro, mikroelementlar va vitaminlar etarli darajada mavjud
bo‘lishi kerak. Ayniqsa organizmda sintez bo‘lmaydigan, almashinmaydigan
nutrientlar bo‘lishi lozim. Ushbu nazariyaga asosan aholini turli guruhlarida
ovqatlanish ratsioni, texnologiyasi va oziq moddani o‘zlashishi va uni kimyoviy
tarkibi o‘rtasidagi bog‘liqligi yaratilgan.
Adekvat ovqatlanish nazariyasi akademik A.N. Ugolev tomonidan taklif
etilgan bo‘lib (1991 y.) bu nazariya ovqatlanishni muvozanatlashgan nazariyasi
asosida tuzilib, oziq moddalarni o‘zlashishida ichakdagi mikrofloralarni,
gormonlarni va ovqat tolalarini ahamiyati hisobga olindi. Bu nazariya asosan to‘rt
tamoyilga ega:
- Organizm qabul qilgan oziq moddani inson tanasi va undagi
mikroorganizmlar birgalikda o‘zlashtiradi.
- Organizm qabul qilayotgan nutrientlar bir tomondan oziq moddalarda ajratib
olinsa, ikkinchidan esa ichakdagi bakteriyalarni qo‘shimcha oziq modda sintezi
hisobiga amalga oshadi.
- Me’yordagi oziqlanish bir necha ozuqaviy va boshqaruvchi moddalar oqimi
bilan amalga oshadi.
- Ovqatlanish fiziologiyasida ovqat tolalari muhim ahamiyatga ega.
Yuqoridagi asosiy nazariyalardan tashqari bir qancha alternativ kontseptsiyalar
mavjud:
- Funktsional ovqatlanish;
- Maqsadli ovqatlanish;
- Individual ovqatlanish;
- U. Shelton va G. Xey usulida bo‘linib ovqatlanish;
- Ozuqalarni xom iste’mol qilish;
- Fraktsion ovqatlanish;
- Vegetarian ovqatlanish va boshqalar.
Ovqatlanish kontseptsiyalarida dietologik yondashishlar turlicha bo‘lsada,
lekin organizm uchun lozim bo‘lgan nutrientlar va quvvat qiymati hayot faoliyati
uchun etarli bo‘ladi.
Organizmning energetik sarflari uchun ovqatning sifat tarkibi katta ahamiyatga
ega emas va alohida ozuqa elementlari (yog‘lar, oqsillar, uglevodlar) ularning
izodinamik muvozanati printsipi bo‘yicha (kalloriyasi bo‘yicha) almashtirilishi
mumkin. Lekin plastik almashinuvda, albatta ma’lum ozuqa komponentlarining
minimumi mavjud bo‘lishi kerak. Demak, etarli miqdordagi ozuqa etarlicha sifat
tarkibiga ega bo‘lmasligi mumkin.
25
Ma’lumki, odam organizmida kechuvchi ko‘plab energetik jarayonlarning
amalga oshishi uchun ma’lum fermentlar va moddalar talab etiladi. Ularning
minimal miqdorining bo‘lmasligi mazkur energetik jarayonlarning buzilishiga sabab
bo‘ladi. Shunday ekan, ovqatning miqdorini oshirayotib, uning sifat tarkibini ham
inobatga olish lozim. Sog‘lom odamda ovqatning to‘g‘ri tanlanishi ma’lum
miqdorda ishtaha yordamida amalga oshiriladi, bemorlarda esa ishtaha ko‘pincha
buzilgan bo‘ladi, yoki umuman bo‘lmaydi.
Moddalar almashinuvi ikki asosiy jarayon assimilyatsiya va dissimilyatsiya
orqali amalga oshiriladi. Assimilyatsiya jarayoni organizmga muntazam ravishda
suv, havo, organik va mineral moddalarning tushishidan iborat. Bu moddalar
organizm tomonidan o‘zlashtiriladi. Bir qancha jarayonlarni boshdan kechiradi,
organizmning barcha hujayralariga borib, ulardagi hayot jarayonlarini amalga
oshiradi. Bu jarayonga parallel ravishda dissimilyatsiya jarayoni ham sodir bo‘ladi.
Dissimilyatsiya natijasida moddalar parchalanib, organizm faoliyati uchun kerak
bo‘lgan energiya hosil bo‘ladi.
Ovqatning umumiy kaloraji - odam uchun zarur bo‘lgan sutkalik ovkat miqdori
- dissimilyatsiya jarayoni, ya’ni moddalar almashinuviga bog‘lik. Ovqat kalorajini
aniqlash uchun uning konkret sharoitdagi energetik sarfini bilish, ya’ni uning
umumiy almashinuvini aniqlash kerak. Odamning umumiy moddalar almashinuvi
asosiy moddalar almashinuvi, ko‘shimcha moddalar almashinuvi va ovqatning
spetsifik dinamik ta’sirini o‘z ichiga oladi.
Asosiy moddalar almashinuvi - organizmdagi asosiy, beto‘xtov kechuvchi
hayotiy jarayonlarni ta’minlash uchun sarflanadigan energiya miqdori. Me’yorda
asosiy almashinuv intensivligi jinsga, yoshga, tana vazniga, bo‘yga, konstitutsiyaga
va gormonal fonga bog‘liq. Erkaklarda asosiy almashinuv ayollarga nisbatan 10%
ga yuqori, yoshlarda keksalarga nisbatan yuqori. Ko‘zg‘aluvchan asab tizimiga ega
bo‘lgan insonlarda va asteniklarda asosiy almashinuv jadalroq bo‘ladi, asab tizimida
tormozlanish jarayonlari ustun turuvchi insonlar va gipersteniklarda esa aksincha.
O‘rta hisobda katta yoshli odamda sutkalik umumiy almashinuv 1 kg tana vazni
uchun 25 kkalga teng.
Patologik holatlarda u yoki bu tomonga sezilarli o‘zgarishlar bo‘lishi mumkin
va bu holat katta diagnostik ahamiyatga ega. Qalkonsimon bez kasalliklari,
tuberkulyoz, o‘tkir infektsiyalar, isitma holatlarida asosiy almashinuv sezilarli
darajada oshadi. Bu holat parhez ovqatlanish xarakteriga ta’sir o‘tkazadi. Bazedov
kasalligiga chalingan bemorlarda asosiy almashinuv ikki barobargacha oshishi
mumkin, shu sababli ishtahasi kuchli bo‘lishiga qaramay bemorlar ozib ketadi.
Qalqonsimon bez funktsiyasi pasayganda, klimaksda, semirish holatida asosiy
almashinuv pasayadi. Bunga klinikada tez-tez uchrab turadigan “klimakterik
semirish” yorqin misol bo‘la oladi. “Klimakterik semirish” ayollarda
menstruatsiyaning tugashi, ya’ni klimaks davrida sodir bo‘ladi.
Ovqatning spetsifik dinamik ta’siri – asosiy almashinuvning ovqat qabul qilish
natijasida kuchayishidir. Oqsillar moddalar almashinuviga maksimal kuchli ta’sirga
ega bo‘lib, uni 40%ga oshiradi, uglevod va yog‘lar esa bor yo‘g‘i 5%ga oshiradi.
Katta yoshli oddiy ovqatlanadigan odamda ovqatning spetsifik dinamik ta’siri uchun
26
sutkalik energiya sarfi taxminan 200 kaloriyani tashkil etadi. Kaloriyalarni hisobga
olish dietalarni tuzishda katta ahamiyatga ega, ularni belgilayotganda vrach kasallik
xarakteridan kelib chiqqan holda, bemorda tana vaznini oshirish yoki kamaytirishni
maqsad qilib qo‘yadi. Shunday ekan, bemor tana vaznini oshirish kerak bo‘lsa, ovqat
kalorajini oqsillar hisobiga emas, balki yog‘lar va uglevodlar hisobiga oshirish
kerak, va aksincha.
Ovqatning umumiy kalorajini aniqlayotganda asosiy moddalar almashinuvi
miqdori, qo‘shimcha moddalar almashinuvi miqdori va qabul qilinadigan ovqatning
spetsifik dinamik ta’siridan kelib chiqish kerak. Shu bilan birgalikda bemor tana
vaznini saqlab qolishi uni orttirishi yoki kamaytirishi kerakligini ham inobatga olish
zarur.
Parhez ovqatlanish turli kasalliklarning kompleks terapiyasi tarkibiga kiradi va
medikamentoz davolash bilan bir darajada turadi, hatto ba’zan bemorning
sog‘ayishida asosiy rolni o‘ynaydi. To‘g‘ri tuzilgan dietaning ta’siri zararlangan
a’zoni davolashga va butun organizmga ijobiy ta’sir ko‘rsatishga qaratilgan bo‘ladi.
Kasallangan organizmni asrash printsipi uni minimal ravishda kimyoviy, fizik va
termik ta’sirlashga asoslangan. Ovqatning ratsional tayyorlanishi, ya’ni kulinar
ishlovi ovqatdagi barcha foydali moddalarni maksimal tarzda saqlab qolishga
qaratilganligi muhim ahamiyat kasb etadi. Avaylash printsipi ko‘pincha hazm tizimi
va buyrak kasalliklarini parhez davolashda ishlatiladi. Olimlarning izlanishlaridan
ma’lum bo‘lishicha to‘g‘ri tashkil etilgan parhez ovqatlanish moddalar almashinuvi
intensivligi, gormonal fon, organizm reaktivligi kabi ko‘plab fiziologik
jarayonlarning kechishini o‘zgartirar ekan. Bundan tashqari, parhez ovqatlanish
yana bir muhim xususiyatga ega, ya’ni ba’zi dori preparatlarining effektini
kuchaytiradi. Bunga ko‘plab misollar keltirish mumkin: ba’zi yurak preparatlari sutli
dieta belgilangandan so‘ng o‘z effektini bera boshlaydi, uzoq vaqt davomida davo
ta’sir etmagan surunkali ekzema esa osh tuzi va uglevodlar iste’moli cheklangach
tuzala boshlaydi. Davolovchi dieta tayinlashda individual yondashuv juda muhim
ahamiyatga ega, lekin statsionarda va hatto uy sharoitida ham buni amalga oshirish
qiyindir. Bu qiyin masalani keng kasalliklar doirasini qamrab olgan 15 ta parhez
stolini yaratgan holda rus dietolog olimi M.I. Pevzner hal etdi. Mazkur parhez
stollari etarli darajada individual yondashuvni ta’minlay oldi, hamda Rossiya va
uning tashqarisida keng qo‘llanila boshladi. 15 ta parhez stolining har biri ovqatning
o‘ziga xos sifat va miqdor tarkibi bilan hamda ovqat qabul qilishning belgilangan
soatlari bilan xarakterlanadi. Ba’zi stollar guruh ichida bir necha variantga ega,
masalan №1a, №1b, №7a va №7b. Bunday bo‘linish davolash jarayonida ketma -
ketlikni ta’minlab, avaylovchi parhezlardan to‘laqonli ovqatlanishga o‘tish uchun
kerak.
Dietalar tuzishning asosida organizmda kechuvchi barcha fiziologik jarayonlar
yotadi. Sog‘lom odamning ovqatlanishi bir qancha muhim ko‘rsatkichlar bilan
harakterlanadi: ovqat quvvati, uning kimyoviy tarkibi va ovqatlanish tartibi. Barcha
dietalar ham mana shu printsiplar asosida tuziladi, lekin davolovchi ta’sir ko‘rsatishi
uchun ma’lum talablarga rioya qilish kerak. Birinchidan, ovqatning quvvati muhim
rol o‘ynaydi, ikkinchidan uning kimyoviy tarkibi, uchinchidan, ovqatning turli xil
27
fizik xususiyatlari: uning hajmi, konsistensiyasi, harorati, to‘rtinchidan, ovqatlanish
tartibi muhim ahamiyatga ega. Organizmning fiziologik ehtiyojlarini hisobga olish
bilan birga, mavjud kasallikning fazasi va bosqichini, organizmda ro‘y bergan
metabolitik buzilishlar darajasini ham bilish zarur. Agar sutkalik kalorajning 14%i
oqsillar hisobiga, 30%i yog‘lar hisobiga, 56%i esa uglevodlar hisobiga qoplansa, bu
mahsulotlarning optimal nisbati bo‘ladi. Yuqorida ko‘rsatilgan talablarni hisobga
olmagan holda ratsion tuzilishi nafaqat boshqa davolash vositalarining
samaradorligini pasaytiradi, balki organizmda ko‘shimcha buzilishlarga sabab
bo‘ladi. Shuning uchun, bemor odamga o‘zida faqat asosiy oziq moddalargina emas,
balki vitaminlar, suyuqlik, makro va mikroelementlarni tutuvchi ratsional
ovqatlanishni ta’minlash kerak. Sutkalik kalorajni aniqlash uchun, bemorning yoshi,
jinsi, konstitutsional xususiyatlari va unga belgilangan tartibni hisobga olish kerak.
Ovqat tarkibidagi oqsilning minimal miqdori 1 kg tana vazni uchun 1 g dan kam
bo‘lmasligi kerak. Shu bilan birga, organizmga tushayotgan oqsil teng nisbatda
hayvon va o‘simlik oqsillarini tutishi kerak. Lekin barcha qoidalardan istisno holat
mavjud – buyraklar patologiyasida ovqat tarkibidagi oqsil miqdori 30 g gacha
kamaytirilishi mumkin. Sutkalik oqsil miqdori bu darajada kamaytirilganda, uning
asosiy qismi hayvon oqsillaridan iborat bo‘lishi kerak, chunki hayvon oqsillari
organizmning fiziologik ehtiyojlari uchun aminokislotalarning unumli nisbatiga ega.
Hazm jarayonlari me’yorda kechishi uchun bemorlar ratsionga o‘simlik
kletchatkasi, vitaminlar va mineral tuzlarga boy mahsulotlarni qo‘shish lozim.
Tabiiy mahsulotlar organizmning mazkur moddalarga ehtiyojini qondira olmagan
holatda, ularning medikamentoz o‘rinbosarlarini ishlatish kerak. Ratsionga
sabzavotlarni kiritganda, ularning turiga e’tibor berish kerak bo‘ladi: karamning turli
navlari tarkibida tuz miqdori turlicha bo‘ladi. Mahsulotlarga kulinar ishlov berish
usuli ham katta ahamiyatga ega, chunki mahsulotda saqlanib qoluvchi foydali
moddalar miqdori shunga bog‘liq.
Oqsil ovqatning juda muhim tarkibiy qismi bo‘lgani uchun turli kasalliklarda,
masalan alimentar semirishda ovqat kaloraji uglevodlar va yog‘lar hisobiga
kamaytiriladi.
Dieta belgilanganda vrach bemorga, albatta mazkur usulni mohiyatini va
organizmga ta’sirini tushuntirishi kerak. Bemorlar ko‘rsatmalarni bajarmaslik
natijasida yuzaga keladigan asoratlar haqida ogohlantirish lozim. Shuningdek
parhezning optimal davrini ko‘rsatish lozim, aks holda surunkali kasalligi bo‘lgan
ayrim bemorlar kasallikning zo‘rayishidan qo‘rqib, belgilangan parhezni keragidan
ko‘p tutishlari mumkin.
Parhez ovqatlanishda to‘rt mahal ovqatlanish tavsiya etilgan: soat 8-9 da
nonushta, soat 13-14 da tushlik, soat 17-18 da kechki ovqat, soat 21 da tungi ovqat
qabuli. Vaqtlarning bunday tanlanishi odam organizmining fiziologik xususiyatlari,
aniqrog‘i organizmning ferment sistemalari faolligi bilan bog‘liq. Ovqat
qabullarining kaloraji: nonushta 30%, tushlik 40%, kechki ovqat 25%, tungi ovqat
qabuli 5%. Agar so‘nggi ovqat qabuli uyqudan 4-5 soat oldin bo‘lsa, juda yaxshi
bo‘ladi.
28
Do'stlaringiz bilan baham: |