Klinik anatomiyasi, fiziologiyasi va tekshirish usullari

kattaligi. 

A,  b– makrosmatiklar;  c, d- mikrosmatiklar;  a- mushuk; b- tulki;  c- shimpanzi;  d- inson. 

(V.I. Babiyak 2009 y. I- tom, 80 bet.) 

 

---

32 

 

      Hid  bilish  funksiyalarini  yana  bir  ko’rsatkichlarridan  biri  bo’lib-  latent  davri 

hisoblanadi.  Insonda  o’rtatsha  latent  davri-  0,4-0,5  sek.teng.  Uning  o’zgasishi 

tashqi  va  ichki  omillarga  bog’liq.  Masalan  :  hid  bilish  yorig’idan  ko’p  miqdordagi 

hidli  moddalar  o’tib,  ularni  shilliq  qavatda  diffuziya  bo’lishiga  ham  bog’liqdir. 

Diffuziya  darajasi,  burun  yo’llaridan  havo  oqimi  va  uning  qarshiligiga  bog’liq.  Bu-

run  yo’llaridagi  havo  oqimi  va  uning  qarshiligi  esa  burun  klapanlariga  bog’liq. 

Burun klapanlari  anatomik-  fiziologik  burun torayishidan  hosil bo’ladi. 

       Hid  bilish  analizatorining  sezgirligi  va  latent  davri  adaptatsiya  Xususiyatiga 

bog’liq.  Analizatorlarning  adaptatsiyasi-  adekvat  ta’sirlarga  hid  bilish  o’tkirligini 

yo’qolishi  tushuniladi.  Adaptatsiya  bosh  miya  nerv  sistemasi  foaliyati bo’lib, bular 

manfiy  induksiya  va kimyoviy  tormozlanish  jarayonlari  bilan  tushuntiriladi. 

       Kuchli  hidli  moddalar  bilan  ishlovchilar  o’zgarishsiz  bir  joyda  3-5  hafta 

davomida  ishlasalar,  ularda  shu  hidlarni  sezish  butunlay  yo’qolib  boradi.  Bunday 

hodisaga to’liq adaptatsiya deyiladi.   

        Hid  bilish  sohasidagi  hid  bilish  raseptorlari  hujayralarining  o’ziga  hos  pig-

mentli  ko’rinishing  roli  oxirigatsha  ma’lum  emas.  Shu  ma’lumki  mikrosmatiklarga 

nisbatan,  makrosmatiklarda  u  to’qroq  tusda  bo’ladi.  Ayrim  olimlarning    fikricha  

bu  pigment  kimyoviy  modda  bo’lib,  ular  hid  bilish  jarayonida  o’ziga kerakli medi-

ator  va  ferment  bilan  birika  olish  qobiliyatiga  ega  bo’lishi  mumkin  ekan.  Bu  ke-

lajakda  jiddiy  izlanishni  talab etadi. 

       Hid  bilish  faoliyatini  pasayishi-  giposmiya,  hid  bilish  faoliyatini  kuchayishi- 

giperosmiya,  hid  bilish  faoliyatini  umuman  bo’lmasligi-  anosmiya,  hid  bilish  faoli-

yatini  buzulishi-  parosmiya,  yomon  hidlarni  bilish  esa,  ko’pincha  hid  bilish  gal-

yusinasiyaalari  bilan  kechishi-  kakosmiya deyiladi. 

        Hid  bilish  nazariyalari.  Aslida  hid  sezish  xususiyatini  tushunturuvchi 

quyidagi  nazariyalar  mavjud.  

1. Kimyoviy  nazariya  (Svaardemakera  nazariyasi).  Hidli  moddalar  mole-

kulalari  hid  sezuvchi  nerv  to’qimalarini  qoplab  turuvchi  burun  suyuqliklariga 

singib  (shimilib),  shu  nerv  tolalari  bilan  o’zaro  aloqada  bo’lib,  yog’ga 

o’xshash  modda  (lipoid)  da  eriydi.  Nihoyat  nerv  tolalarini  qo’zg’atib,  hid 

sezish  analizatorining  miya  qobig’i-  mag’ziga  o’tib,  hid  sezish vazifasini baja-

radi. 

 Svaardemaker barcha bor hidli moddalarni  9 ta guruhga  bolgan: 

1)  Efirsimon  hid (mevali,  asalari  mumi  hidi,  smol, efir); 

2)  Xush bo’y islilarga  (kamfora, atschiq bodom, limon) 

3)  Balzamlilarga  ( gullar  hidi, vanillin) 

4)  Ambromushklilarga  ( ambra, mushk) 

5)  Sarimsoqli  ( ixtiol,  xlir,  brom) 

6)  Biro oz kuyganlarga  ( qovurilgan  kofe, tamaki  tutuni,  piridin) 

---

33 

 

7)  Kaprilsimon  ( pishloq) 

8)  Qo’lansa hidli  ( mingdevona  hidi) 

9)  Ko’ngilni  aynatadiganlar  ( o’lik hidi) 

2.  Fizik  nazariya  (Geyninks  nazariyasi).  Atom  molekulalari  bilan  butunlay 

to’yinmagan  eritmalar  odorivektorlar  deb ataladi. 

     Odorivektorlar  tebranish  tarqatib,  kuchli  to’lqin  tezligida  hid  sezish  reseptor-

lariga  uzatiladi  va  ularni  qo’zg’ati  natijasida  hid  seziladi.  Geyninks  hidli 

moddalarni  6  guruhga  bo’lgan.  Bular  o’tkir  hidlilar,  gulli  hidli,  meva  hidli, 

smolali,  biroz kuygan  hidli,  chirigan  hidlilardir. 

3.  Fizik-kimyoviy  nazariya  (Myuller  nazariyasi)  Hid  sezish  reseptorlari  hidli 

moddalarning  elektrokimyoviy  ta’sirida qo’zg’aladi.