Klassik universitet darsligi o'zbekiston Milliy universitetining 100 yilligiga bag’ishlanadi

Nazorat savollari: 
1. GAT dasturlarini o'rnatish uchun nima talab qilinadi? 
2. Dasturda muvaffaqiyatli ishlash uchun maxsus ko'nikmalar kerami?
 
 
8.3. Ekspert tizimlar tushunchasi 
 
Zamonaviy jamiyatda o‘sib boruvchi axborotlar oqimi, turli xildagi 
axborot  texnologiyalarining  rivojlanishi,  kompyuter  yordamida  hal 
qilinuvchi  masalalarning  murakkablashishi  ushbu  texnologiyalardan 
foydalanuvchilar  tomonidan  bajariluvchi  ishlar  yuklamalarining  ortib 
borishiga  olib  keladi  va  o‘z  navbatida,  odam  tomonidan  bajarilishi 
belgilangan  tanlovlarni  amalga  oshirish  va  qarorlarni  qabul  qilish 
vazifalarining  kompyuter  zimmasiga  yuklanishi  masalasini  ko‘ndalang 
qo‘yadi. Ushbu masalaning muvafaqqiyatli tarzda hal qilinishi yo‘llaridan 
biri  -  bu  ekspert  tizimlar  bo‘lib,  bu  tizim  yuqorida  qarab  chiqilgan 
avtomatik  tizimlarning  tarkibiy  qismlarian  biri  sifatida  o‘rin  tutishi 
mumkin.  
Foydalanish bosqichida
 Ekspert tizim (ET) boshqa avtomatik tarzda 
funksiya bajaruvchi tizimlarga nisbatan solishtirilganda, ma’lum bir aniq 
sohalarga  tegishli  masalalarni  hal  qilish  bo‘yicha  mo‘ljal  olish, 
ixtisoslashish  va  intellektual  jihatdan  imkoniyatlari  nisbatan  yuqori 
bo‘lishi kuzatiladi.  
Loyihalashtirish bosqichida 
ETning farqlanishi - uning tarkibida hal 
qilinayotgan masalalarning o‘ziga xos jihatlarining tizimni ishlab chiqish 
bosqichida  hisobga  olinishi  talab  qilinishi  bilan  belgilanadi.  Solishtirish 
uchun  qayd  qilish  mumkinki,  ya’ni  ma’lumotlar  bazasi  keng  doiradagi 
foydalanuvchilar  e’tiboriga  havola  qilinadi  va  bunda  ma’lumotlar  bazasi 
tuzib chiqilganidan keyin ixtisoslashish masalasi bilan shug‘ullaniladi.  
GATdan  samarali  foydalanish  va  uni  rivojlantirish  avtomatizatsiya 
darajasining  yuqori  bo‘lishisiz  va  ekspert  tizimlardan  foydalanishsiz 
amalga oshirilishi mumkin emas.  
Ekspert 
tizimlarni 
tarkibida 
foydalanuvchilar 
tomonidan 
belgilanuvchi  sanksiyalardan  qat’iy  nazar,  ma’lumotlarni  tahlil  qilish  va 
tuzatishlar  kiritish  imkonini  beruvchi  ma’lumotlar  bazasi  va  bilimlar 
bazasi  mavjud  bo‘lgan,  Shuningdek  tahlil  qilishlar  va  qarorlarni  qabul 
qilishni  so‘rovlar  bo‘yicha  hamda  foydalanuvchi  tomonidan  amalga 
oshiriluvchi  so‘rovlardan  mustaqil  holatda  bajarish,  bir  qator  tasniflash-
tahliliy  vazifalarni  amalga  oshirish  imkoniyatlari  ko‘zda  tutilgan 

---

 
132 
avtomatlashtirilgan  axborot  tizimlari  sifatida  qarab  chiqish  mumkin. 
Jumladan,  ET  kirish  axborotlarini  guruhlarga  ajratib  chiqishni  amalga 
oshirishi,  maslahatlarni  berishi,  hulosalar  chiqarishi,  tashhis  qo‘yishni 
bajarishi,  oldindan  prognoz  qilishga  o‘rgatishi,  identifikatsiyalashi, 
shahlashi va boshqa fuknsiyalarni bajarishi talab qilinadi.  
Boshqa  avtomatlashtirilgan  tavsifda  funksiya  bajaruvchi  tizimlar 
oldida ETlarning asosiy afzalliklari quyidagilardan tashkil topadi: 

 
Yaqin  davrlargacha  IBM  PC  yordamida  amalga  oshirish  qiyin  yoki 
imkoni mavjud bo‘lmagan deb hisoblanilgan, qiyin ro‘yobga oshiriluvchi 
masalalarning yangi sinflarini hal qilish, optimallashtirish yoki baholash;
 

 
Dasturchi  bo‘lmagan  foydalanuvchilar  uchun,  o‘z  predmet  sohasiga 
tegishli  bo‘lgan  masalalarni  hal  qilish  va  IBM  PC  dan  samarali 
foydalanish  uchun  axborotlarning  vizualizatsiyasi  uslublarini  qo‘llash  va 
tabiiy tilda muloqotni olib borish imkoniyatlarining ta’minlanishi;
 

 
Nisbatan  yuqori  darajada  ishonchli  va  kasbiy  mahorat  jihatidan 
nisbatan mukammal (kvalifikatsion) xulosalarni chiqarish yoki qarorlarni 
qabul 
qilish, 
jumladan 
foydalanuvchi 
tomonidan 
sanksiyalar 
belgilanmasligi  asosida  ish  bajarish  uchun,  ESning  o‘z-o‘zini  o‘qitish 
tizimlariga  egaligi,  bilimlardan  foydalanish  tartib-qoidalari,  ma’lumotlar 
va bilimlarning to‘planishi imkoniyatlariga egaligi;
 

 
Foydalanuvchida  tegishli  axborotlarning  mavjud  emasligi  yoki  bu 
masalalarning turli-tumanligi yoki hatto, IBM PC yordamida hal qilishda 
ham  echimlarning  chiqarilishi  uchun  uzoq  vaqt  talab  qilinishi  sababli, 
foydalanuvchining  o‘zi  qarorlarni  chiqarish  imkoni  mavjud  bo‘lmagan 
vaziyatlarda,  ayrim  masalalar  va  savollarga  javob  topish  imkoniyatlari 
mavjudligi;
 

 
Rivojlangan qurollar vositalaridan foydalanish va Shuningdek, ishlab 
chiqaruvchi-foydalanuvchining  shaxsiy  tajribasi  hisobiga,  yakka  tartibda 
ixtisoslashtirilgan  ETni  yaratish  imkoniyatlari  mavjudligi  kabilardan 
tashkil topadi. 
 
Ekspert 
tizimlar 
tarkibiga 
joylashtiriluvchi 
axborotlarning 
strukturasi  asosini  bilimlarning  ifodalanishining  ikki  xil  turdagi  ya’ni, 
yuzaki  va  chuqur  tavsifdagi  tamoyillari  tashkil  qiladi.  Bunda  keltirilgan 
birinchi  tamoyil  belgilangan  tartib-qoidalar  asosida  ro‘yobga  oshiriladi, 
ikkinchisi esa - fraymerlar vositasida ta’minlanadi.  
Belgilangan  qoidalardan  foydalanish  asosida,  bilimlarning  dasturiy 
maxsulotlar  ko‘rinishida  ro‘yobga  oshirilishi  nisbatan  qimmat  turmaydi, 
biroq bunda ET strukturasi nisbatan qat’iy tartibga ega hisoblanadi, ya’ni 
bunda  o‘zgartirishlar  kiritilishi  yoki  tuzatishlarni  amalga  oshirish 
murakkab  va  samaradorligi  past  bo‘lgan  vazifalar  hisoblanadi  (ya’ni, 

---

 
133 
dasturning  o‘zini  yaratishga  nisbatan  solishtirilganda,  sezilarli  darajada 
murakkab tavsifga ega hisoblanadi).  
Boshqa  tomondan  olib  qaralganda,  garchi  yuzaki  ifodalashlar 
muhokama 
asosida 
chiqariluvchi 
xulosalar 
va 
konsepsiyalarni 
shakllantirish  imkonini  bermasa-da,  ular  yordamida  assotsiatsiya 
tavsifidagi  masalalarni  empirik  nuqtai  nazardan  hal  qilishni  amalga 
oshirish mumkin.  
Fraymlar  strukturalari  yordamida  bilimlarni  xosil  qilish  -  bu 
murakkab  va  qimmat  turuvchi  jarayon  hisoblanadi,  biroq  bunda 
navbatdagi  bosqichda  tarkibiga  yangi  bilimlarni  kiritish  va  eskilariga 
tuzatishlar  kiritish  imkonini  beruvchi,  model  tavsifni  yuzaga  keltirishga 
erishiladi, bundan tashqari fraymerlar umumlashtirishlar orqali muhokama 
asosida  xulosalar  chiqarish  va  natijada  yangi  bilimlarni  xosil  qilish 
imkonini beradi.  
GAT tarkibida ekspert tizimlardan foydalanish samaradorligi ularni 
barcha vaziyatlarda ham qo‘llashni belgilab bermaydi. Ma’lumotlar bazasi 
bilan  solishtirilganda,  ekspert  tizimlar  nisbatan  qat’iy  talablarga  ega 
hisoblanadi,  jumladan  masalalar  echimlarini  tashkil  qilish  va  talab 
qilinuvchi  bilimlarning  minimal  miqdori,  shakllantiriluvchi  bilimlar  kabi 
holatlar qat’iy belgilanadi.  
Ekspert  tizimlarni  yaratishda  quyidagi  keltirilgan,  eng  kamida  uchta 
masala yuzaga keladi:  

 
Xotira  tarkibiga  kiritiluvchi  axborotlarning  etarlicha  darajada 
to‘liqligi  ta’minlanishi.  Bu  masala  kalit  sifatidagi  (asosiy)  bilimlarni 
ajratib  olish  va  ma’lumotlar  strukturasi  tarkibida  ularning  o‘zaro 
aloqadorliklarini  belgilash,  shuningdek  ushbu  axborotlardan  amaliy 
masalalarni  hal  qilish  uchun  samarali  foydalanish  imkonini  beruvchi 
kodlash tizimlarini yaratish va qo‘llashni talab qilinadi; 

 
Ekspert  tizimlarning  funksiya  bajarishi  sifat  darajasini  samarali 
tarzda  baholashni  amalga  oshirish  va  tegishli  mezonlarni  ishlab  chiqish. 
Bunda  qiyinchilik  holati  mutaxassislarning  bilimlari  -  bu  shunchaki, 
ma’lumotlar  va  dalillar  yig‘indisidan  tashkil  topmaganligi  bilan 
belgilanishi  asosida  kelib  chiqadi.  Alohida  elementlarga  nisbatan 
ma’lumotlar uchun yangi holatlarni kiritish yo‘li bilan, bog‘lanishlarning 
ko‘p  o‘lchamliligini  hisoblashga  rasmiy  urinishlarni  amalga  oshirish 
tizimning favqulotda darajada «
qat’iy
» tartibga ega bo‘lishiga olib kelishi 
mumkin  va  bunda  tizim  yangi  tarkibiy  elementlarni  kiritish  va  ularning 
mavjud aloqadorlik bog‘lanishlarini belgilash uchun «
yopiq
» holatga o‘tib 
qolishi mumkin; 

---

 
134 

 
Hal qilinishi belgilangan masalalar strukturasi va bilimlarning sintez 
qilinishining  ehtimollik  tavsifiga  egaligi  ta’sirida  olingan  natijalarning 
ishonchlilik darajasi kamayib ketish ehtimolligi mavjudligi qayd qilinadi.  
Yuqorida  sanab  o‘tilgan  masalalarni  hal  qilish  -  bu  zaruriyat 
sifatidagi holat hisoblanadi, biroq buning o‘zigina GAT tarkibida ekspert 
tizimlarning qo‘llanilishi uchun etarli shartlar hisoblanmaydi.