Классические законы г

“Ilm – ul fiqh” huquqshunoslik to’g’risidagi fan bo’lib Islom huquqini turli sohalarini 

o’rganadi.    Fiqh fani o’ziga xos fan bo’lib, u birinchi navbatda din masalalarini o’z 

ichiga  oladi.  Lug’atda  «al-fiqh»  so’zi  «aql  ila  anglamoq,  tushunmoq»  ma’nolarini 

beradi. Istilohda esa u «islom huquqi»ni anglatadi. Fiqh fani – G’arbda Islamic Law, 

Muslim  Law  (ingliz  tilida),  le  Droit  musulman  (frantsuz  tilida),  islamische  Gesetz 

(nemis  tilida)  kabi  nomlar  bilan  yuritiladi.  Dunyoviy  huquq  normalaridan  farqli 

o’laroq  fiqh  o’z  ichiga  ko’proq  ibodat  masalalarini  ham  qamrab  oladi.  Buni  Tavrot 

kitobining  ibodat  masalalarini  jamlab  olgan  Talmudga  qiyoslash  mumkin. 

Shuningdek, fiqh fuqaroviy jamiyatdagi kishilar o’rtasidagi ba’zi mulkiy, fuqarolik va 

boshqa masalalarni ham bahs etadi. Bu esa, o’z navbatida, fiqhni yurisprudentsiyaga 

yaqinlashtiradi.  Aynan  shu  jihat  davlat  huquqi  tarixini  o’rganuvchilar  bilan  diniy 

huquqni tadqiq etuvchi islomshunoslar orasida turli talqinlarni keltirib chiqarmoqda. 

Fiqh ilmining musulmonlar uchun amaliy diniy qoidalarni ishlab chiquvchi «furu’ al-

fiqh» («fiqh tarmoqlari») va sakral manbalardan amaliy qoidalarni chiqarish (istinbot) 

uslublarini  tadqiq  etuvchi  «usul  al-fiqh»  («fiqh  asoslari»)  degan  asosiy  sohalari 

mavjud. 

Fiqh ilmi ummaning olim kishilari orasida shakllana boshladi. Avval u Ilohiy Kitobni 

aqliy  tushunish  va  izoh  berishni  anglatgan.  Bu  ma’noda  ilk  davrda  fiqh  (aqliy 

tushunish) ‘ilm (naqliy tushunish) ning aksini bildirgan. Asta-sekin islomning amaliy 

masalalarini  bahs  etuvchi  fan  shakllanib, unga  ‘ilm al-fiqh  nomi  berildi. Payg’ambar 

vafotidan  keyingi  davrda  Arab  davlati  hududlari  tez  sur’atlar  bilan  kengaya  bordi. 

Uning  tarkibiga  Andalus  (Ispaniya),  Shimoliy  Afrika,  Misr,  Suriya,  Iroq,  Eron, 

Xuroson, Movarounnahr, Hindiston va boshqa o’lkalar kiritildi. Fiqhning mintaqaviy 

maktablarida islom amaliyoti masalalari tezlik bilan ishlab chiqa boshlandi. Ularning 

an’analari o’zlari faoliyat olib borayotgan muhit va mahalliy madaniyat ta’siri ostida 

bir-biridan  farq  qilar  edi.  Bir-biridan  uzoq  bo’lgan  yerlarda  mustaqil  fiqh  markazlari 

paydo  bo’ldi.  Ular  orasida  katta  arab  qo’shinlari  turgan  Iroq  (Kufa,  Basra),  Misr, 

Shom,  Hijozning  (Madina,  Makka)  ahamiyati  yuqori  bo’ldi.  Mazkur  mahalliy 

---

 

 

35 

markazlarning urf-odatlari, ehtiyoj  va  shart-sharoitlari turlicha edi.  Yangi  ko’tarilgan 

masalalarga  kirishilganda  (ijtihod),  har  bir  faqih  turli  yechim  (fatvo)  qabul  qilardi. 

Bularning  barisi  ma’lum  o’lkalarda  turli  mazhablarning  paydo  bo’lishiga  zamin 

yaratdi. 

Ilk rivojlanish davrida fiqhga doir bo’lgan masalalar miqyosi, ularni muayyan boblar 

va  fasllarga  bo’lib  o’rganish  an’analari  shakllanib  ulgurdi.  Shu  davrning  o’zidayoq 

fiqh islom fanlari orasida o’z o’rnini oldi. 

Muhaddislar  (traditsionalizm)  harakatining  boshlanishi  fiqh  ilmining  rivojlanishida 

yangi  davrni  ochib  berdi.  Faqat  Payg’ambardan  maxsus  texnika  (muhaddislar 

texnikasi) asosida naql qilingan xabargina muqaddas (diniy) ahamiyatga ega ekanligi 

haqidagi  fikr  diniy  ilmlar  sohasida  eski  qoidalarni  zudlik  bilan  o’zgartirdi. 

Traditsionalizmning  VIII  asr  mobaynida  kuchayib  borishi  kalom  va  fiqh  sohasida 

keskin  burilish  yasadi.  Bundan  avval  qabul  qilingan  qoidalar  yangi  talablar  asosida 

ko’rib  chiqishni  taqozo  etdi.  Bu  ishlarni  amalga  oshirishda  ash-Shofi’iyning  «ar-

Risola» asari muhim rolni o’ynadi. Unda naqliy va aqliy uslublar, muqaddas matnlar 

o’zaro  munosabatlari  o’rtasidagi  ziddiyatlarni  hal  qiluvchi  metodologiya  asoslanib 

berildi. Bu bilan usul al-fiqh fani dunyoga keldi. «Ar-Risola» fiqh olimlari orasida shu 

davrgacha  olib  borilgan  «Ahl  al-hadis»  va  «Ahl  ar-ra’y»  guruhlarining  ziddiyat  va 

ixtiloflariga  barham  berdi.  Mintaqaviy  maktablardan  personalashgan  mazhablarga 

o’tish  boshlandi.  IX-X  asrlardagi  sunniy  mazhablarning  soni  kamayib,  XII-XIII 

asrlarda  ulamolarning  o’zaro  kelishuvi  (ijmo‘)  asosida  ular  to’rtta  deb  e’lon  qilindi. 

Shu  bilan  bir  qatorda  ijtihod  darvozalari  yopilganligi  haqidagi  noreal  fikr  ham 

tarqatildi.  

 Bunga  oid  ko’p  asarlar  yozilgan  bo’lib,  fiqh  bo’yicha    eng  avvalo  paydo  bo’lgan 

kitoblar  orasida    Imom  Molik  ibn  Annosning  “Al  Mutavvo”,  Zayd  ibn  Hasanning 

“Majmu’ al – fiqh”, Ahmad ibn Hanbalning “Al Musnod” asarlarini aytish mumkin.  

 

Fiqh sohasida eng mashhur asar vatandoshimiz Burxoniddin Ali ibn Abu Bakr 

ibn Abdujalil al - Farg’oniy al – Marg’inoniy ar – Rishtoniyning “al – Hidoya fi – l –

Furu” (fiqh sohalari haqida hidoya) kitobi.              

VIII  asrning oxiri-IX  asrning boshlarida Movarounnahrda  hanafiyya  mazhabi  tarqala 

boshladi.  Buxoro  va  Samarqand  shaharlarida  shu  mazhab  ta’limoti  asosida 

Movarounnahr  fiqh  maktabi  tarkib  topdi.  Movarounnahrlik  faqihlar  teran  bilimlari, 

qimmatli asarlari bilan islom dunyosida katta shuhrat qozondilar. Faqihlarning davlat 

hukmron doiralari, xalq ommasiga ta’siri juda kuchli edi. Diniy hayotda uchraydigan 

muammoli masalalar faqihlar orqali yechilgan. Fiqh shaxs, oila va jamiyat hayoti turli 

shahobchalari  masalalarini  qamrab  olganligi  tufayli  Movarounnahr  maktabi 

namoyandalari  bu  o’lka  xalqlari  an’analari,  urf-odatlarini  umumislom  mavqelaridan 

turib  tahlil  qilishdek  vazifani  bajarganlar.  Movarounnahrlik  faqihlarning  bir  necha 

avlodlari  faoliyati  orqali  mahalliy  xalqlarning  tarixiy,  huquqiy  an’analari  islom 

madaniyatida o’z aksini topdi.  

---

 

 

36 

VIII-X asrlarda Movarounnahrning ayrim shaharlarida hanafiylikka asoslangan ilmiy 

markazlar  paydo  bo’ldi.  Buxoro  maktabiga  Abu  Hafs  Ahmad  ibn  Hafs  al-Kabir  al-

Buxoriy  (v.  832  y.  )  asos  solgan.  Samarqand  ilmiy  markazining  shakllanishiga  Abu 

Muqotil  as-Samarqandiy,  Abu  Bakr  al-Juzjoniy,  al-Atakiylarning  ta’siri  katta  bo’ldi. 

Buxoro  faqihlari  bu  davrda  asosan  fiqhning  amaliy  masalalari  (furu’  al-fiqh)  bilan, 

samarqandliklar  esa  o’z  ilmiy  faoliyatlarini  ilohiyot  (usul  ad-din)  mavzui  bilan 

shug’ullanishga qaratdilar.  

XI-XIII  asrlarga  kelib,  fiqh  rivoji  yuksak  pog’onaga  ko’tarildi.  Qoraxoniylar  (999-

1212)  davri  faqihlari  umumislom  darajasida  shoh  asarlar  yaratib,  hanafiya  mazhabi 

klassiklari  mavqeiga  erishdilar.  Haqiqatan  ham  Movarounnahr  hanafiy  mazhabining 

«qal’asi»  edi,  desak  adashmaymiz.  Sadrlar,  ar-Rig’damuniy,  az-Zaranjariy,  al-

Mahbubiy, as-Saffor, al-Pazdaviy, Samarqand sayyidlari, al-Xayzoxaziy, al-Aqiliy, al-

Marg’inoniy oilalari ilm va ijtimoiy hayotda kuchli mavqega ega bo’ldilar. 

XI-XII  asrlarda  faoliyat  olib  borgan  Movarounnahr  faqihlaridan  Abu  Zayd  ad-

Dabusiy  (v.  1037  y.  dan  avval),  al-Halvo’iy  (v.  1056  y.),  as-Saraxsiy  (v.  1088-1089 

y.), al-Pazdaviy (v. 1089 y.), as-Sadr ash-Shahid (v. 1141 y.), Abu Hafs an-Nasafiy (v. 

1142  y.),  Alo’  ad-din  as-Samarqandiy  (v.  1144-45  y.),  Burhon  ad-din  al-Kabir  al-

Buxoriy (v. 1174-75 y.), al-Attobiy (vaf. 1190 y. ), al-Kosoniy (v. 1191 y.), Qozixon 

(v.  1196  y.)  va  Burhon  ad-din  al-Marg’inoniy  (v.  1197  y.)  kabi  ma’lum  va  mashhur 

faqihlarning nomlarini keltirish mumkin.