Kislotalar (nordon suvlar) Kislota

Kislotalar (nordon suvlar)

Kislota -vodorod atomi va kislota qoldig’idan tashkil topgan murakkab moddalarga aytiladi.

Umumiy formulasi: [ H/KQ ] bu yerda K-kislota, Q-qoldiq

Kislotalarning toifalanishi

Kislotalar

Kislorodsiz

HCl HBr HJ HF HCN H₂S HSCN

HN₃

va hokazo

Kislota qoldig’ining tarkibiga ko’ra

Kislota molekulasidagi kislorod bilan bog’langan (metallarga almashtira oladigan) vodorodlar soniga ko’ra

Kislorodli

Bir asosli (negizli)

Uch asosli (negizli )

Ikki asosli (negizli)

Ko’p asosli (negizli)

H₂SO₄ HNO₃ H₃PO₄ H₂CO₃ va hokazo

HCl HF HNO₃ HNO₂ va hokazo

H₂SO₄, H₂SO₃ H₂CO₃ H₂S va hokazo

H₃PO_{3 istisno}

H­₃PO₄ , H₃AsO₃, H₃ AsO₄ H₃BO₃

va hokazo

H₄P₂O₇

Kislotalar kuchiga ko’ra ikki guruhga bo’linadi:

1)Kuchli kislotalar 2)Kuchsiz kislotalar

Kislotalar kuchiga ko’ra 2 turga bo’linadi:

Kuchli kislotalar

HCl, HBr, HJ,H₂SO₄,HNO₃, HClO₃,HMnO₄, H₂Cr₂O₇, H₂MnO₄,H₂CrO₄

Kuchsiz kislotalar

H₂SO₃, H₂CO₃ , H₃AsO₃, va qolgan barcha kislotalar

K islotalar kuchini aniqlash :

K islorodsiz kislotalarning kuchi davriy sistemadan aniqlanadi: HF kislotalilik ortadi

HCl

HBr

HJ

Kislorodli kislotalarning kuchi quyidagi formuladan aniqlanadi :

H_NEO_M bo’lsa , kislotalarning kuchi = M-N

Kislotalarning kuchi ikki yoki undan ortiq bo’lsa- kuchli kislota : HClO₄ (4-1=3)…..

Kislotalarning kuchi bir bo’lsa – o’rta kuchli kislota :H₃PO₄ (4-3=1)…..

Kislotalarning kuchi 0 bo’lsa –kuchsiz kislota :H₃BO₃ (3 - 3 = 0) ……

K islorodli kislotalarning kuchi davriy sistemadan ham aniqlanadi.Ya’ni davriy sistemada pastdan tepaga,chapdan o’ngga ortadi.

H₂SO₃

H₂SeO₃ kislotalilik

H₂TeO₃ ortadi

Kislotalarni nomlash:

Kislorodsiz kislotalarni nomlashda kislota nomining oxiri ,, id “ qo’shimchasi bilan tugaydi. Masalan: HCl – xlorid kislota, HBr – bromid kislota, H₂S – sulfid kislota, HCN – sianid kislota va h. k

Kislorodli kislotalarni nomlashda esa ,,at’’ va ,, it “ qo’shimchasi ishlatiladi. ,,at” markaziy atom eng yuqori valentlikka ega bo’lsa yoki kislorod (O) atomi ko’proq bo’lganda ishlatiladi . Masalan: H₃PO₄ – ortofosfat kislota , H₂SO₄-sulfat kislota, HNO₃ – nitrat kislota. Undan bitta kislorod atomi kam bo’lgan valentligi o’rta holatdagi kislotalarni nomi ,,it” qo’shimchasi bilan tugaydi. Masalan : H₃PO₃ -ortofosfit kislota, H₂SO₃ – sulfit kislota, HNO₂ – nitrit kislota.

Kislotalarning tarkibidagi kislorod (O) atomi oshib borishida tartibida ularning nomi ham o’zgaradi.

Jadvalga qarang:

Element	Galogenlarni kislotalari
Cl	HClO gipoxlorit kislota	HClO2 xlorit kislota	HClO­3 xlorat kislota	HClO4 perxlorat kislota
Br	HBrO gipobromit kislota	HBrO2 bromit kislota	HBrO3 bromat kislota	HBrO4 perbromat kislota
J	HJO gipoyodit kislota	HJO2 yodit kislota	HJO3 yodat kislota	HJO4 peryodat kislota

Kislotalarning olinishi :

1)Kislorodsiz kislotalar quyidagicha olinadi:

H₂ + F₂=> 2HF _(gaz) => gazni suvda eritamiz (HF+H₂O) shunday qilib HF _(kislota) tayyor.

H­₂ + Cl₂=> 2HCl _(gaz) => gazni suvda eritamiz (HCl+H₂O) shunday qilib HCl _(kislota) tayyor.

2)Kislorodli kislotalar quyidagicha olinadi :

a)Labaratoriyada :

Tegishli kislota tuziga H₂SO₄ tegishtirib olinadi : 2NaNO₃ + H₂SO₄ => Na₂SO₄ + 2HNO₃

2KNO₃ + H₂SO₄ => K₂SO₄ + 2HNO₃

b)Sanoatda :

Angidridlarni suvda eritib olinadi : SO₃+H₂O => H₂SO₄ CO₂+H₂O => H₂CO₃

Kislotalarning kimyoviy xossalari:

1.Kislota ertitmasini pH i 7dan kichik (pH<7) bo’lib indikatorlarga quyidagicha ta’sir ko’rsatadi:

a)binafsha rangli lakmus qog’ozi qizaradi b)fenolftalein rangsizlanadi

c)metilzarg’aldog’i pushti rangga kiradi

2 .Kislota + Asos => Tuz + Suv

H₂SO₄ + Ca(OH)₂ => CaSO₄+ 2H₂O neytrallanish reaksiyasi

HCl + NaOH => NaCl+ H₂O

3. Kislota + Amfoter oksid => _­ Tuz + Suv

3H₂SO₄ + Al₂O₃ => Al₂(SO₄)₃+ 3H₂O

2HNO₃ + ZnO => Zn(NO₃)₂ + H₂O

4. Kislota + Asosli oksid => _­ Tuz + Suv

H₂SO₄ + Na­₂O => Na₂SO­₄ + H₂O

2HCl + K₂O => 2KCl + H₂O

5. Kislota + Metall => reaksiyasi qanday tartibda borishi bu metallarning aktivlik ( Beketov) qatoriga bog’liq. Agar reaksiyaga kirishuvchi metall H dan chapda turgan bo’lsa metall H ni kislota tarkibidan siqib chiqaradi.

2HCl + 2Na => 2NaCl + H₂

H₂SO₄ + Mg => MgSO₄ + H₂

Agar reaksiyaga kirishuvchi metall H dan o’ngda turgan bo’lsa, metall kislota tarkibidan H ni siqib chiqara olmaydi .

Cu+HCl =>X Cu + H₂SO_4(suyul)=> X Au+HCl =>X

Izoh: Ularning ayrimlari (Cu, Hg, Ag) ayrim kislotalar (H₂SO_4(konst), HNO_3(konst),HNO_3(suyul) ) bilan reaksiyaga kirishib kislotaning tarkibiga binoan gazlar ajratadi.

Cu + 2H₂SO_4(konst0 => CuSO₄ + SO₂ + 2H₂O

3Cu+ 8HNO_3(suyul) => 3Cu(NO₃)₂ + 2NO+ 4H₂O

Cu + 4HNO_{3(konst )} => Cu(NO₃)₂ + 2NO₂ + 2H₂O

6. Kislorodli kislotalar qizdirilganda ularning angidridlari va suv hosil bo’ladi;

H₂SO₄ => SO₃ + H₂O (SO₃ – sulfat angidrid)

H­₂SO₃ => SO₂ + H₂O (SO₂ –sulfit angidrid )

2HNO₃ => N₂O₅+ H₂O (N­₂O₅ – nitrat angidrid)

2HClO₄ => Cl₂O₇+ H₂O ( Cl₂O₇ – perxlorat angidrid)

Yodda tuting :

Kislotalarning eritmadagi konsentratsiyasi 50% dan yuqori bo’lsa konsentrlangan kislota deyiladi.

Kislotalarning eritmadagi konsentratsiyasi 50% dan past bo’lsa suyultirilgan kislota deyiladi.

Istisno holat : (HCl ni eritmadagi 37% dan yuqori konsentratsiyalisi konsentrlangan deb ataladi.)

Kislota

1. Quyidagilarning qaysilari neytrallanish reaksiyalari hisoblanadi?

1) NaOH+HCI= 2) NaHCO₃+NaOH=

3) NaHCO₃+HCI=

A) 1 B) 2 C) 3 D) 2 va 3

2. Konsentrlangan sulfat kislota oltingugurt bilan reaksiyaga kirishganda qanday moddalar hosil bo‘ladi?

A) SO₂, H₂O B) H₂O, H₂S

C) S, SO₂, H₂O D) SO₃, H₂O

3. Qaysi kislotalar faqat oksidlovchi xossasini namoyon qiladi?

1. H₂SO₃ 2. HCIO₄ 3. H₂SO₄ 4. H₃PO₃ 5. HNO₃

A) 1,2,3 B) 1,2,5 C) 2,3,4 D) 2,3,5

4. Magniy suyuq nitrat kislota bilan reaksiyasida N₂O hosil bo‘lgan. Unda 1 mol magniy necha mol HNO₃ bilan reaksiyada qatnashadi?

A) 2,0 B) 2,5 C) 4 D) 8

5. Sulfat kislota eritmasi quyidagi moddalarning qaysilari bilan reaksiyaga kirishadi?

1. LiOH 2. HNO₃ 3.CH₃COOH 4. FeO

5. Na₂SO₄ 6. K₂CO₃ 7. SO₃ 8. Au

A) 1,4,6 B) 1,2,3 C) 4,5,6 D) 5,7,8

6. Suyultirilgan nitrat kislotada magniy erishi natijasida 5,6 l azot(II) oksidi ajralib chiqqan bo‘lsa, necha gramm magniy reaksiyaga kirishgan?

A) 24 B) 9 С) 6 D) 18

7. Qaysi kislota yoki kislota aralashmasida oltin eriydi?

A) kons HCI B) kons HNO₃ C) kons H₂SO₄

D) kons 3 hajm HCI+ kons 1 hajm HNO₃

8. Quyidagi kislotalardan qaysi biri eng kuchli?

A) H₂CO₃ B) H₂SO₃ C) HNO₂ D) H₂SO₄

9. Kislotalarning qaysi biri eng kuchli?

A) HCIO B) HCIO₃ C) HCIO₂ D) HCIO₄

10. Kislotalarning umumiy xossalari qaysi xususiyatlari bilan bog‘liq?

A) suvda oson erishi B) dissotsilanish xususiyati

C) molekulasida vodorod atomi mavjudligi

D) molekulasida kislota qoldig‘i mavjudligi

11. Konsentrlangan xlorid kislota qaysi moddalar bilan reaksiyaga kirishganda gaz holdagi modda hosil bo‘ladi?

1. mis 2. malaxit 3. kaliy permanganat 4. osh tuzi

A) 1,2 B) 2,3 C) 1,3 D) 3,4

12. Kislotalarning qaysi biri kuchsizroqdir?

A) H₂CO₃ B) H₂SiO₃ C) H₂GeO₃ D) H₂SnO₃

13. Suyultirilgan nitrat kislota quyidagi moddalarning qaysilari bilan reaksiyaga kirishadi?

1) NaOH 2) H₂SO₄ 3) Fe(NO₃)₂ 4) ZnO

5) Ca(NO₃)₂ 6) NO₂ 7) ZnCO₃ 8) Pt

A) 1,4,7 B) 1,2,3 C) 4,5,6 D) 6,7,8

14. Quyidagi kislotalarning dissotsilanishi darajasi qanday tartibda ortib boradi?

A) HCIO, HCIO₂, HCIO₃, HCIO₄

B) HCIO_4, HCIO₃, HCIO₂, HCIO

C) HCIO, HCIO₃, HCIO₂, HCIO₄

D) HCIO₂, HCIO_4, HCIO, HCIO₃

15. Quyidagi kislotalarning qaysi biri eng kuchli?

A) HF B) HOCI C) H₃PO₄ D) HNO₃

16. Qaysi reaksiya uchun konsentrlangan kislota qo‘llanilgan?

1. Zn+H₂SO₄=ZnSO₄+H₂

2. Zn+HNO₃=Zn(NO₃)₂+NH₄NO₃+H₂O

3. Zn+H₂SO₄=ZnSO₄+H₂S+H₂O

4. Zn+HNO₃=Zn(NO₃)₂+NO₂+H₂O

A) 1 B) 1,3 C)3, 4 D) 2,3

17. Qaysi reaksiyada konsentrlangan nitrat kislota qo‘llanilgan?

A) Cu+HNO₃→Cu(NO₃)₂+NO+H₂O

B) Mg+HNO₃→Mg(NO₃)₂+NO+H₂O

C) Pb+HNO₃→Pb(NO₃)₂+NO₂+H₂O

D) Zn+HNO₃→Zn(NO₃)₂+NH₄NO₃+H₂O

18. Konsentrlangan nitrat kislota bilan qaysi moddalar reaksiyaga kirishmaydi?

1) Mg 2) Cu 3) AI 4) SiO₂

A) 1,2 B) 3,4 C) 1,4 D) 2,3

19. Vodorod xlorid qaysi oksid bilan reaksiyaga kirishadi?

A) SiO₂ B) CO₂ C) MgO D) CO

20. Xlorid kislota eritmasi xona haroratida quyidagi moddalarning qaysilari bilan reaksiyaga kirisha oladi?

1. mis 2. natriy gidrokarbonat 3. kremniy(IV) oksid 4. natriy nitrat 5. rux gidroksoxlorid

A) 1,2 B) 2,3 C) 3,4 D) 2,5

21. Lakmusning binafsha rangi qaysi qatordagi moddalar ta’sirida o‘zgaradi?

A) sulfat kislota, osh tuzi, vodorod oksid, vodorod sulfid

B) natriy nitrat, fosfat kislota, vodorod oksid, ammoniy gidroksid

C) natriy sulfat, natriy ishqor, nitrat kislota, vodorod peroksid

D) litiy gidroksid, natriy karbonat, alyuminiy xlorid, nitrat kislota

22. Quyidagilardan qaysi biri nordon tuz hosil qila olmaydi

A) sulfat kislota B) fosfat kislota

C) sulfid kislota D) perxlorat kislota

23. Konsentrlangan sulfat kislota quyida berilgan qaysi guruhdagi moddalar bilan reaksiyaga kirisha oladi?

A) oltingugurt, oltin, uglerod, kaliy nitrat (kristall)

B) uglerod(IV)oksid, xlor, natriy ishqor, oltingugurt

C) natriy gidroksid, kalsiy oksid, osh tuzi (kristall)

D) kaliy ishqor, rux, platina

24. Temir(II) va temir(III) ionlari uchun sifat reaksiyasini bajarish uchun qaysi moddalardan foydalanish mumkin?

A) xlor ioni B) gidroksid ioni

C) sulfat ioni D) atsetat ioni

25. Quyida keltirilgan kislotalarning qaysilari nordon tuz hosil qila oladi?

1. xlorid 2. sirka 3. sulfid 4. fosfat

5. yodid 6. karbonat 7. sulfit kislotalar

A) 3,4,6,7 B) 2,3,5,6 C) 2,3,4,5 D) 3,4,5,6

26. Qaysi kislota metallar bilan reaksiyaga kirishganda, vodorod ajralib chiqmaydi?

A) H₃PO₄ B) H₂SO₄ C) HNO₃ D) HCI

27. Nitrat kislota qaysi metall bilan ta’sirlashganda, NO₂ gazi ajralib chiqadi?

A) Ba B) Fe C) AI D) Cu

28. Mis-kumush qotishmasini eritish uchun qanday kislotadan foydalanish kerak?

A) xlorid B) nitrat C) bromid D) fosfat

29. Ushbu H-O-C(O)-O-H struktur formulaga ega bo‘lgan moddani aniqlang.

A) karbonat kislota B) chumoli kislota

C) oksalat kislota D) etilenglikol

30. Uchta probirkada nomlari yozilmagan HCI, H₂SO₄, HNO₃ kislotalar eritmalari berilgan. Xlorid kislotani qaysi reaktiv yordamida aniqlash mumkin?

A) bariy xlorid B) natriy gidroksid

C) kumush nitrat D) kalsiy gidroksid

31. Qaysi kislota kuchli ftorid kislotami yoki xlorid kislotami? Nima uchun?

A) xlorid kislota kuchli. Chunki xlor atomining radiusi ftor atominikidan katta. Shu sababli manfiy zaryadga ega bo‘lgan xlorid ionlari o‘ziga vodorod ionlarini ftorid ionlariga nisbatan kuchliroq tortadi.

B) xlorid kislota kuchli. Chunki ftor atomining radiusi xlor atominikidan ancha kichik. SHu sababli manfiy zaryadga ega bo‘lgan ftorid ionlari o‘ziga vodorod ionlarini xlorid ionlariga qaraganda kuchliroq tortadi.

C) ftorid kislota kuchli. CHunki ftor atomining radiusi xlor atominikidan kichik. SHu sababli manfiy zaryadli ftorid ionlari o‘ziga vodorod ionlarini xlorid ionlariga qaraganda kuchsizroq tortadi.

D) ftorid kislota kuchli. CHunki ftorid ionining radiusi xlorid ionikidan ancha katta. SHu sababli ftorid ionlari o‘ziga vodorod ionlarini xlorid ionlariga nisbatan kuchliroq tortadi.

32. Quyidagi HF→HCI→HBr→HI qator bo‘yicha kislotalarning kuchi qanday tartibda o‘zgaradi?

A) kamayadi B) o‘zgarmaydi C) o‘zgaradi

D) ortadi

33. Ortofosfat kislotaga qanday tavsif to‘g‘ri keladi?

A) kuchli elektrolit B) o‘rtacha kuchli elektrolit

C) kuchsiz elektrolit D) suvda erimaydi

34. Suyultirilgan sulfat kislota tayyorlash uchun konsentrlangan kislota suvga quyiladi. Bunda teskari amalni bajarish ruxsat etilmaydi, chunki...

A) yong‘in sodir bo‘lishi mumkin

B) zaharli gaz mahsulotlar hosil bo‘lishi mumkin

C) suv parchalanishi mumkin

D) katta miqdorda issiqlik ajralib chiqishi natijasida eritma sachrab ketishi mumkin

35. HCIO→HCIO₂→HCIO₃→HCIO₄ qatorida kislotalar kuchi qanday o‘zgaradi?

A) kuchayadi B) kamayadi C) o‘zgarmaydi

D) kislotalar konsentratsiyasiga bog‘liq

36. Quyida keltirilganlardan metafosfat kislotani ko‘rsating.

A) H₃PO₄ B) HPO₃ C) H₂P₂O₆ D) H₄P₂O₇

37. Qaysi kislota indikatorlarning rangini o‘zgartira olmaydi?

A) vodorod ftorid B) silikat kislota

C) karbonat kislota D) sirka kislota

38. HOCI—HCIO₂---HCIO₃---HCIO₄ qatorida birikmalarning barqarorligi, oksidlovchi xossalari va kislotali xossalari qanday o‘zgaradi?

A) ortadi, kamayadi, kuchayadi

B) o‘zgarmaydi, ortadi, kamayadi

C) kamayadi, o‘zgarmaydi, o‘zgarmaydi

D) ortadi, ortadi, kuchayadi

39. Quyidagi moddalarning qaysilari suvda eriganda, kislota hosil bo‘ladi?

1) natriy xlorid 2) kalsiy oksid 3) ammiak

4) vodorod xlorid 5) etanol 6) vodorod sulfid

A) 4 va 6 B) 1 va 3 C) 2 va 6 D) 3 va 5

40. Sulfat va perxlorat kislotalarning tegishli angidridlarininig formulalarini ko‘rsating.

A) oltingugurt(IV) oksid va xlor(I) oksid

B) oltingugurt(VI) oksid va xlor(VII) oksid

C) oltingugurt(VI) oksid va xlor(VI) oksid

D) oltingugurt(IV) oksid va xlor(VII) oksid

41. Xrom(VI) oksid va xlor(VII) oksidga muvofiq keladigan kislotalarni aniqlang.

A) xromat va xlorat kislotalar

B) bixromat kislota va xlorit kislota

C) xromat kislota va perxlorat kislota

D) xromit va perxlorat kislotalar

42. Raqamlangan probirkalarga: 1) natriy nitrat

2) soda 3) kaliy xlorid 4) potash 5) natriy sulfit 6) kaliy sulfat eritmalari solingan. Ularning har biriga xlorid kislota eritmasi tomizilsa, qaysi probirkalarda gaz ajralib chiqadi?

A) 2 va 5 B) 2,5 va 6 C) 1,2 va 3 D) 2,4,5

43. O‘ta suyultirilgan HNO₃ magniy metalli bilan reaksiyaga kirishganda, azotning oksidlanish darajasi nechagacha qaytariladi?

A) +4 B) +3 C) +2 D) +1

44. Ushbu qatorda H₂SO₃-H₂SeO₃-H₂TeO₃ kislotalarning kuchi qanday o‘zgaradi?

A) kamayadi B) ortadi C) o‘zgarmaydi

D) maksimumdan o‘tadi

45. Qaysi konsentrlangan kislota qizdirilganda HCI ishtirokida oltinni eritadi?

1) HNO₃ 2) HCI 3) H₂SO₄ 4) H₂SeO₄ 5) H₂TeO₄

A) 1 B) 2,4 C) 1,3 D) 3

46. Oksidlovchilik xossasi yuqori bo‘lgan kislotani aniqlang.

A) xlorit kislota B) xlorat kislota

C) perxlorat kislota D) gipoxlorit kislota

47. Quyida keltirilgan moddalarda sanab o‘tilgan xususiyatlarning qanday o‘zgarishini ko‘rsating.

HCIO, HCIO₂, HCIO₃, HCIO₄

1) kislota kuchi 2) turg‘unligi

3) oksidlovchilik aktivligi

A) kuchayadi, pasayadi, pasayadi

B) kuchayadi, ortadi, pasayadi

C) pasayadi, pasayadi, ortadi

D) kuchayadi, o‘zgarmaydi, pasayadi

48. Taklif etilgan moddalarni kislotali xossasi ortib borish tartibida joylashtiring.

1) perxlorat kislota 2) xlorit ki slota

3) xlorat kislota 4) gipoxlorit kislota

A) 1,3,2,4 B) 2,1,4,3 C) 1,2,3,4 D) 4,2,3,1

49. Xlorid va sulfat kislotalarni bir-biridan farqlash imkonini beradigan moddani tanlang.

A) kumush B) bariy nitrat C) kalsiy xlorid D) rux

50. Konsentrlangan sulfat kislota bilan temir(II) xloridning 12,7 g miqdori o‘rtasidagi reaksiya natijasida hosil bo‘lgan gaz mahsulotining hajmini (l) hisoblang.

A) 2,24 B) 4,48 C) 5,6 D) 11,2