Kirish. Xordalilar tipi. (Chordata)

Xordalilar tipiga mansub b o ‘lgan ular uchun umumiy bo‘lgan quyidagi xususiyatlar mavjud:

• 1. 0’q skeleti vazifasini um rbod yoki rivojlanishining ilk davrida xorda yoki orqa tori bajaradi. Xorda elastik egiluvchan o ‘zaklardan ham da vakuola hujayralaridan tashkil topgan. Xorda orqa tomonidan gavdasining bir uchidan ikkinchi uchigacha cho‘ziladi. Xorda, asosan ichak nayining ustki devoridan ajralib chiqadi, ya’ni entoderma hisobidan 
• taraqqiy etadi. Tuban xordalilarda (assidiyalar va salplardan tashqari) xorda um rbod saqlanadi, yuksak xordalilarda esa xorda faqat embrional rivojlamsh davrida bo‘ladi va keyinchalik xorda va nerv nayini o ‘rab turadigan biriktiruvchi to'qim alardan tog‘ay yoki suyak um urtqalar 
• hosil bo‘ladi.

 2.Markaziy nerv sistemasi (bosh miya va orqa miya) xordaning ustida tana b o ‘ylab joylashgan b o ‘lib, shaklan nayga o'xshaydi, uning ichki bo‘shlig‘i nevrotsel deyiladi. Yuksak xordalilarda nerv nayining oldingi qismida murakkab o ‘zgarishlar va yo‘g‘onlashuv tufayli bosh miya shakllanadi, nerv nayining qolgan qismlari esa orqa miyani hosil qiladi. Embrional rivojlanish davrida nerv nayi embrionning orqa tomonida uzunasiga ketgan botiq shaklida hosil bo'ladi, ya’ni ektoderma- dan yuzaga keladi.

•  2.Markaziy nerv sistemasi (bosh miya va orqa miya) xordaning ustida tana b o ‘ylab joylashgan b o ‘lib, shaklan nayga o'xshaydi, uning ichki bo‘shlig‘i nevrotsel deyiladi. Yuksak xordalilarda nerv nayining oldingi qismida murakkab o ‘zgarishlar va yo‘g‘onlashuv tufayli bosh miya shakllanadi, nerv nayining qolgan qismlari esa orqa miyani hosil qiladi. Embrional rivojlanish davrida nerv nayi embrionning orqa tomonida uzunasiga ketgan botiq shaklida hosil bo'ladi, ya’ni ektoderma- dan yuzaga keladi.

 3.Halqum devorining ikki yonida qator o ‘rnashgan va halqumbo‘shlig‘ini tashqi mu-hit bilan tutashtirib turadigan jabra yoriqlari bo‘ladi. Tuban xordalilarda jabra yoriqlari bir umrga saqlanadi. Quruqlikda yashaydigan va ikkilamchi marta suv muhitiga o‘tgan umurtqali hayvonlarda jabra yoriqlari faqat embrion davrida bo'lib, tezda bitib ketadi. Natijada halqumning keyingi qorin qismidan juft bo‘rtma, ya’ni atmosfera havosi bilan nafas oluvchi organ — o‘pka rivojlanadi. Hazm qilish organlari xorda yoki umurqalarning ostida joylashgan.

•  3.Halqum devorining ikki yonida qator o ‘rnashgan va halqumbo‘shlig‘ini tashqi mu-hit bilan tutashtirib turadigan jabra yoriqlari bo‘ladi. Tuban xordalilarda jabra yoriqlari bir umrga saqlanadi. Quruqlikda yashaydigan va ikkilamchi marta suv muhitiga o‘tgan umurtqali hayvonlarda jabra yoriqlari faqat embrion davrida bo'lib, tezda bitib ketadi. Natijada halqumning keyingi qorin qismidan juft bo‘rtma, ya’ni atmosfera havosi bilan nafas oluvchi organ — o‘pka rivojlanadi. Hazm qilish organlari xorda yoki umurqalarning ostida joylashgan.