Кириш (СЎз боши)

Nutq o‘stirish darslarida zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanish.

An’anaviy ta’limda amal qilinayotgan darslik va metodik qo‘llanmalar o‘quvchilarga asosan tilshunoslik nazariyasidan bilim berishga mo‘ljallangan. Ular o‘quvchilar nutqiy ko‘nikmasini hosil qilish, o‘z fikrini matn tarzida bayon qilish malaka va ko‘nikmalarini shakllantirishga mo‘ljallangan edi.
Ona tili ta’limining eng muhim masalalaridan biri o‘quvchilar nutqiy ko‘nikmalarini shakllantirishdir. Shuning uchun ham ona tili o‘qitishning bosh maqsadi qilib o‘quvchilarni ijodiylikka, ijodiy fikr mahsulini nutq sharoitiga mos holda og‘zaki va yozma shakllarda to‘g‘ri, ravon, aniq, mantiqli ifodalay olish malakalarini shakllantirish va rivojlantirishga qaratilmog‘i kerak edi. Buning uchun nutqiy malaka va ko‘nikmalarni shakllantirishga qaratilgan mashqlar tizimini tanlash zarur. Bunda oddiydan murakkabga, ma’lumdan noma’lumga, osondan qiyinga yo‘naltirish kabi umumdidaktik tamoyillar bilan birga yangi pedagogik texnologiyalarga amal qilish ham kerak bo‘ladi. Bu talablarning pirovard natijasi o‘quvchilarni ijodiy faoliyatga o‘rgatish va ijodiy topshiriqli mashqlarni bajarish ko‘nikmasini hosil qilishdir.
Ijodiy faoliyat, fikrini bayon etish va tafakkur qilish nutq orqali amalga oshiriladi, namoyon bo‘ladi. O‘quvchi tafakkuri rivoji uning fikr bayon qilish mahoratiga juda katta ta’sir qiladi. Maktab ona tili darslaridagi asosiy ish fikrini bayon qilish mashqlarini bajarishga, ko‘nikmalarinihosil qilishga qaratilmog‘i kerak.
Mashqlar tizimi aslida topshiriqlar tizimidir. Bu tizim o‘quvchining har qanday nutqiy hodisaning nutq jarayonidagi holatini kuzatishdan boshlab, to uni ijodiy ravishda qo‘llashgacha bo‘lgan jarayonni o‘z ichiga oladi. Bu jarayon muvaffaqiyatli bajarilsa, tavsiya qilingan topshiriqlar ijobiy hisoblanadi.
Hozirgi kunda bu jarayonni tahlil qiladigan bo‘lsak, o‘quvchilar faoliyatining natijalarini qoniqarli deb bo‘lmaydi. Ularning nutqida so‘zlarning takroriy qo‘llanishi, berilgan so‘zlarni uning ma’nodoshi, uyadoshi va qarama-qarshi ma’nolari bilan almashtira olmaslik hollari ko‘p. Bu albatta o‘quvchilar so‘z boyligining yetarli emasligidan hamdir. DTS takomillashgan tahririda o‘quvchilar nutqini o‘stirishni asosiy masala sifatida ta’kidlangan va “... o‘quvchilar so‘z boyligini oshirish; adabiy til me’yorlarini o‘rgatish, adabiy talaffuz me’yorlari, shuningdek, lug‘aviy sinonimlar, qo‘shimchalar sinonimikasi, grammatik sinonimikasi bilan tanishtirish; o‘quvchilarda fikrni og‘zaki va yozma bog‘lanishli bayon qilish malaka va ko‘nikmalarini hosil qilish” belgilangan.
Bu kamchiliklarni bartaraf qilish uchun ona tili darslarini qiziqarli o‘tkazish, o‘quvchilarning nutqiy ko‘nikmalarini rivojlantirish zarur. Shu maqsadda darslarni yanada qiziqarli o‘tkazish uchun turli didaktik o‘yinlar tashkil qilish mumkin. Masalan, 5-sinfda (boshqa sinflarda ham) o‘quvchilarning ijodiy fikrlari uchun “Diqqat” o‘yin –topshirig‘ini o‘tkazish mumkin. Bu o‘yin 1-2 minut davom etadi. O‘yinda o‘quvchilarga “Diqqat” deb buyruq beriladi. O‘quvchilar partaga qo‘llarini qo‘ygan holda ko‘zlarini yumib oladilar. Tashqaridan eshitilgan tovushlarni, sinfdagi, maktab binosidagi eshitgan harakatlarni izohlaydilar. Masalan, “Bahor. Tashqarida esayotgan yoqimli shabada chaman bo‘lib ochilgan o‘rik gullarini yoqimli yengil mashinaning shiddatli tormoz ovozi eshitildi. Yaqindan sigirning cho‘zilib mo‘ragan ovozi eshitilmoqda. Hovlida allaqanday bolalar yugurib yubordi...” va hokazo. Mukammal va xatosiz hikoya tuzgan o‘quvchi g‘olib sanaladi.
O‘quvchilarning so‘z boyligini oshirish maqsadida “Zanjir” o‘yin-topshirig‘ini o‘tkazish mumkin. Bunda o‘quvchining qo‘liga kubik beriladi. U qandaydir atoqli otni aytishi kerak. Atoqli otni aytib kubikni boshqa o‘quvchiga uzatadi. Kubikni olgan o‘quvchi aytilgan atoqli otning hozirgi harfi bilan boshlanadigan boshqa atoqli ot aytishi kerak. Shartni bajara olmagan o‘quvchi o‘yindan chiqadi. Oxirida qolgan o‘quvchi g‘olib sanaladi. Yoki “So‘zlar bizdan, matn tuzish sizdan” o‘yinidan o‘qituvchi sinf o‘quvchilariga tayanch so‘zlar beradi. O‘quvchilar shu so‘zlar asosida (ishtirokida) matn tuzishadi. Tez va mazmunli matn tuzgan o‘quvchi (o‘quvchilar) g‘olib sanaladi.
O‘quvchilar nutqining ravonligi ularning erkin harakatiga, mustaqil topshiriq bajarish uchun erkin sharoit yaratib berishga ham bog‘liq. Chunki erkin harakatda o‘z kuch va imkoniyatlariga ishonch tuyg‘usi ham shakllana boradi. Ma’lum mavzular, bo‘limlar o‘tilgandan keyin o‘quvchilar bilimlarini tekshirib ko‘rish va mustahkamlash maqsadida “Bu bizniki” o‘yin-topshirig‘ini uyushtirish ham yaxshi natija beradi. “Leksikologiya” bo‘limi o‘tilgandan keyin paronimlar, sinonimlar, antonimlar bo‘yicha “bu bizning” o‘yinini shunday tashkil qilish mumkin. Sinf doskasiga yuqoridagi til hodisalariga aralashtirib bir nechta so‘zlar yoziladi. Sinf o‘quvchilari uch gruppaga bo‘linib har bir gruppacha o‘zining so‘zlarini yozib oladilar va izohlaydilar. Bu o‘yin-topshiriqni “Morfemika” bo‘limi o‘tilgandan so‘ng ham o‘tkazish mumkin. Sinf uch gruppaga –so‘z yasovchilar, shakl (lug‘aviy shakl) yasovchilar, so‘z o‘zgartiruvchilar (sintaktik aloqa-munosabat qo‘shimchalari)ga ajratiladi. Doskaga 30-40tacha qo‘shimchalar yoziladi. Gruppalar shu qo‘shimchalar ichidan o‘zlarinikini ajratib yozishadi. To‘g‘ri va tez bajargan gruppa rag‘batlantiriladi. Bunday bahs-munozara ham o‘quvchi nutqiy faoliyati rivojida katta ahamiyat kasb etadi.
Ona tili ta’limi jarayonida bunday topshiriqlar tizimi orqali til hodisalari kuzatiladi, solishtiriladi, taqqoslanadi, o‘xshash va farqli tomonlari aniqlanadi. Bunday tahlil orqali muayyan belgilariga, umumiy xususiyatlariga qarab guruhlanadi, umumlashtiriladi. O‘quvchilar nutqining ravonligi bevosita tafakkuri rivoji bilan bog‘liq bo‘ladi. Berilgan topshiriqlar qayta xotirlash, ijodiy fikrlash xarakterida bo‘ladigan bo‘lsa, ular albatta o‘quvchi tafakkuri rivojiga ijobiy ta’sir qiladi.
O‘quvchilarning topshiriq bajarishi ikki usul bilan amalga oshadi: deduktiv va induktiv. Diduktiv usul yuqorida eslatilganidek: o‘quvchi qoidadan mashqqa qarab boradi. Induktiv usulda esa, o‘quvchi misol, tajribalardan qoida, umumlashmaga qarab boradi, ya’ni misollar topib, ularni solishtirib, gruppalab xulosaga keladi. Bilimni mehnat bilan izlab topadi. Bu metod hodisalarning mohiyatini ochib beradi.
Yuqoridagi topshiriqlarni bajarishda o‘quvchilar bir-biri bilan bahslashadi, musobaqalashadi, natijada, fikrlash, fikr mahsulini to‘g‘ri ifodalab olish malakalarini egallay boradi.