Kirish; O’zbekistonda jam

Kirish; O’zbekistonda jamoat binolarining shakllanishi va rivojlanishi tarixi

Madaniyatimizning poydevori hisoblangan tarixiy merosimizni o’rganish faqat ilmiy jihatdan ahamiyat kasb etibgina qolmay, balki ajdodlarimiz yaratgan ma’naviy xazinadan bahramand bo’lishda, ijtimoiy –siyosiy va iqtisodiy muammolarni hal qilishda va insonning har tomonlama kamol topishda muhim omil hisoblanadi. Asrimizning ulug’ donishmandlaridan biri “O’tmishni bilmay turib, hozirgi zamonning chinakam ma’nosini va kalajask davrning maqsadlarini tushunish mumkin emas” degan ekan. Haqiqatdan ham tarix tajribasini o’rganish –davrimizning murakkab ijtimoiy –iqtisodiy hodisalarini chuqur idrok etish va tushunib yetishga, mustaqilligimiz va ravnaqimizni qadrlashga. Porloq istiqlol yo’lida yangi zo’rtaraqqiyot uchun katta rejalar belgilash va ularni amalgam oshirishga da’vat etadi. Nihoyatda boy rang –barang tariximizni idrok etish kishining bilim doirasini kengaytiribgina qolmay, shaxs ongining yuksak darajaga ko’tarilishiga ham imkoniyat yaratadi.

Bunday olijanob ishlarni bajarishda olimlarimiz kashf etgan yangiliklar, yaratgan ilmiy o’quv adabiyotlari va kitoblarning o’rni beqiyosdir.
Oliy o’quv yurtlarining talabalari, ayniqsa “Tarix”, “Arxeologiya” va «Arxitektura» yo’nalishlarida ta’lim olayotgan bakalavr va magistrlar, shuningde, O’zbekiston moddiy madaniyati tarixiga doir mavzularda tadqiqot olib borayotgan aspirant va doktorantlar o’z ilmiy ishlari jarayonida O’zbekistonning o’tmishdagi jamoat binolari tarixigako’p maratalab murojaat etadilar, chunki tarix bunafaqat Vatan, mamlakat va davlatlar tarixi, balki shu mamlakat va davlatda oddiy xalq vakillari tomonidan bunyod etilgan, ularning hayoti, turmush tarsi va ijtimoiy ehtiyojlariga, mos tarzda yaratilgan, ularning hayoti, turmush tarsi va ijtimoiy ehtiyojlariga mos tarzda yaratilgan moddiy madaniyatimiz tarixi hamdir. Zero, yer yuzidagi yoshi ikki, uch ming yilga teng shaharlar ko'p. Qadimiy shaharlanmizning ma'naviy taraqqiyotidagi o'mi munosib baholanayotgan nlarda mamlakatimizda Samarqand shahrining 2750 yilgiga ham katta hozirlik ko'rilayotir¹. Sunday xalqaro miqyosdagi e'tibor va e'tirofga arziydigan shaharlarjmiz esa benihoya ko'p. Samarqand, Vuxoro, Termiz va Toshkent kabi qadimda Kesh va Nasaf deb atalib in Shahrisabz va Qarshi, Kosonsoy, Quva va boshqa o'nlab arimiz ham o'zining boy o'tmishi, ulug⁴ tarixi, me'moriy billan yiirtimizning shaharsozlik va davlatchilik tarixining nihoyatda qadimiyligidan dalolat beradi. Ana shunday ehtiyojlarni qondirishga mo'ljallangan, o'zida xalqimizning yaratuvchanlik madariiyatini aks ettirgan sohalardan biri bu jamoat binolari va inshootlarining tarixidir.
O’tmishda hozirgi O'zbekiston hududida quriigan jamoat binolarini bir, necha guruhga, jumiadan, diniy va ibodat yojlariga mo'ljallangan bino va inshootlarga, talim-tarbiya va Ilm-fan muassasalariga, savdo va bozor insnootlari hamda davolash, sog'lomlashtirish, shifobaxsh-gigiyenik funksiyalarga qaratilgan bino va inshootlar guruhlariga bo'lish mumkin.
Umuman olganda, o'tmishdagi bino va inshootlar haqida gap jamoat binolaridan tashqari torar joy binolari, aholmi ichimlik suvi bilan ta’minlash va ekinlami sug'orish inshootlari, ya’ni gidrotexnik inshootlar, shuningdek miihandislik inshootlari, ishlab chiqarish binolari va inshootlari hamda maqbara va minoralar ham borki, bular birgalikda juda katta kitob yoki tadqiqot uchun alcohida mayzu bo'lishi mumkin.
Biz ushbu. o'tmishda bobolarimiz bunyod etgan jamoat bitiolarining shakllahish va rivojlanish tarixini, ularning vazifalari, turlari, shahar tizimidagi , joylashish usuUarini o'rganish, xalq hayotida tutgan o'rni va roliga xolisona baho. berishkabi masalalarni o'z oldimizgamaqsadqilib qo'ydik.
Mustaqillik yillarida O'zbekistouning ottmishdagi ba'zi bir binolari va inshootlari tarixini o'lganishga doir ilmiy ishlar, kitoblar, risola va maqolalar nashr etildi. Jumladan, Xoji Ismatulloh Abdulloh o'zining "Markaziy Osiyoda Islom madaniyati" (Toshkent, 2005) nomli kitobida Markaziy Osiyoda bunyod etilgan islom obidalari haqida qisqacha ma'lumotnoma berib o'tgan. P.Sh.Zohidovning "Me’morlar san'ati" (Toshkent, 2004) kitobida ham O'rta Osiyoning o'tmishdagi me'moriy obidalari haqida ma'lumotlar mavjud.
B.Valixo'jaev respublikamizdagi mavjud oliy ta'lim tizimining tarixi ancha qadim zamonlarga borib taqalishini o'zining "Samarqandda oliy talim-madrasayi oliya-universitet tarixidan lavhalar" (Samarqand, 2003) monografiyasida ilk bo asoslab bergan. K.Kattaevning Samarqand madrasalari va Shohizinda maqbaralari majmuasi xususidagi izlanishlari ham katta ahamiyatga molikdir.
Sh.G'affarov esa Chor Rossiyasi istibdodi davrida Turkistondagi ta'lim-tarbiya tizimi tarixini (Samarqand, 2001) Yoritib bergan,
M.Mamadazimovnmg Ulug'bek va uning rasadxonasi liqidagi risolasida (Toshkent, 1994) alloma yaratgan nodir ilmiy rraskanga tavsif berilgan. A.O'ralqv va M.Xojixonovning «Temuriylar ma'naviyati va madaniyat" (Samarqand, 1996)
kitobida Temuriylar va Boburiylar davrida bunyod etilgan me'moriy obidalar, jamoat binolari va inshootlari haqida fikr yuritilgan. Mazkur qo'llanma mualliflari O'rta Osiyoning o’tmishdagi ta’lim-tarbiya va ilm-fan maskanlari haqidagi kitobini 2005 yilda chop ettirgan. Markaziy, Osiyoning o'rta asrlardagi davolash va shifobaxsh muassasalari me'morchiligi tarixiga A.O’O'ralovning 2003 yilda rus tilida nashr etgan monografiyasi to’liq bag'ishlangan.
Ko'rib turibmizki, yuqorida nomlari tilga olingan mualliflarning asarlarida O'rta Osiyo yoki O'zbekistondagi o’mishda bunyod etilgan bino va inshootlar, me'moriy obidalarnmg ayrim turlari yoki alohida guruhlari tahiil qilingan xolos.
O'zbekistorining o'tmishdagi jamoat binolari va inshootlarining barcha turlarini o'ziga qamrab blgan, ularning shakllanish va rivojlanish jarayonini aks ettirishga bag’ishlangan kitob yoki o'quv adabiyoti hozirgacha yaratilmagan. Buning ustiga o'tmishdagi ayrim jamoat binolari, masalan, diniy va ta'lim-tarbiyaviy muassasalar tarixi sobiq sho’ro hukumati davrida to'liq yoritib berilmagan.
Biz mazkur qo'llanmani yozishda ushbu mavzu'ga doir so'ngi yillarfa bajarilgan ilmiy tadqiqotlarga, tarixiy ilmiy manbalarga Respublikamizning mustaqillik yillarida bajarilgan olimlarimiz ishlariga asoslandik. Shuni ta^’kidlash zarurki, qo’llanmada mavzuga doir masalalarning ayrim qirralari ilk bor bayon etilmoqda. Masalan, O'zbekistonning davolash va shifobaxsh binolari tarixi ilk bor to'liq hajmda (shifoxonalar, dorixonalar, hammomlar, garmobalar va obzanlar misolida) yoritib berilgan. Savdo va bozor inshootlarining tarixini ham keng ko’lamda ochib berishga harakat qilingan. Qo'lyozmani tayyorlash jarayonida ko'plab tarixiy va me'morchilikka oid adabiyotlar, rasmiy hisobot va axborot manbalari tahlil qilindi.Qator muammolar, xulosalar ilmiy adabiyotga birinchi marta olib shiqldi. Tabiiyki, ushbu mavzuga biz boshdan-oyoq davogarmiz deyishga haqqimiz yo'q. Bu sohadagi izlanishlar hali davom ettirilmog'i zarur deb o'ylaymiz. Shuning uchun ham o'quv kursining mazmuni, tuzilishi, ilmiy xulosalari va umuman uni o'quv jarayonida yanada takomillashtirish bo’yicha bildiriladigan har qanday samimiy fikr va mulohazalarni qabul qilamiz.

1. 
   O’RTA OSIYoNING SAVDO V A BOZOR
   

INShOOTLARI
Reja

1. 
   Buyuk Ipak yo’lining Sharq bozorlarini shakllantirishdagi roli va o’rni.
   
2. 
   Bozorlar va bozor yarmarkalari.
   
3. 
   Shahar bozorlarining shakllanishi va rivojlanishi.
   
4. 
   Ochiq, yarim yopiq va yopiq savdo inshootlari.