Kirish. Muvozanatli narx

1.Muvozanatli narx.

so’m 350 300 250 200 150 100 50 0

‘ D ortiqcha ishlab chiqarish S E S D taqchillik 1,0 2,0 3,0 4,0 5,0 6,0 Q, tonna

1-chizma. Muvozanatli narx.
Grafikda narxning 350 so’m darajasidagi bozor holati tovarlar ortiqcha ishlab chiqarilishini ko’rsatadi va to’yingan bozorni ifodalaydi. Aksincha, 150 so’m darajasidagi bozor holatida tovar taqchilligi (defistit) vujudga keladi va taqchil tovar bozorini tavsiflaydi.
Muvozanatli narxni tushunib olish uchun vaqt omili katta ahamiyatga ega bo’ladi. Shu sababli bozordagi bir zumlik, qisqa davrli va uzoq davrli muvozanatlik holatni farqlash zarur.
Bir zumlik muvozanat uchun taqdim qilinadigan tovarlarning o’zgarmas yoki doimiy miqdori xos. Bu ishlab chiqarishning bozor vaziyatiga tez, birdaniga moslasha olmasligi bilan bog’liq.
Qisqa davrli muvozanatlikni, ishlab chiqarish va taklifni vaqtinchalik amal qiluvchi omillardan foydalanish asosida ko’’aytirish imkoniyatini taqozo qiladi.
Bunday vaqtinchalik omillarga ish vaqtidan tashqari, dam olish va bayram kunlari ishlash, ish smenasini ko’’aytirishlar kiradi.
Uzoq davrli muvozanatlik o’zgarishi uzoq muddatli davrdagi omillardan foydalanishni taqozo qiladi. Bunda ishlab chiqarishni qayta qurollantirish, yangilash va qo’shimcha quvvatlarni vujudga keltirish bilan bog’liq investistiyalar haqida ga’ boradi. Bu davrda yangi korxonalarni qurish hamda mazkur bozorda yangi korxonalarning ‘aydo bo’lishi ham mumkin bo’ladi.
Bozorning yuqorida bayon etilgan modeli statik model hisoblanadi, chunki u vaqtning qandaydir qat’iy belgilangan davri (masalan, yil, oy va h.k.)ni o’z ichiga oladi. Vaqt mobaynidagi uning o’zgaruvchilari o’rtasidagi aloqalar ko’rib chiqilmaydi.
Modelga talab, taklif va narxning vaqt mobaynidagi o’zaro bog’liqligining kiritilishi uning dinamik modelini tashkil etadi. Bunda amaldagi bozor narxi muvozanat narxiga muvofiq kelishi ham, kelmasligi ham mumkin. Umuman olganda, dinamik modelda vaqt o’tishi bilan talab va taklifning o’zaro nisbati saqlanib qolgani holda narxning muvozanatga intilishiga ko’ra 3 xil holat ro’y berishi mumkin:
1) vaqt o’tishi bilan muvozanat narxidan chetlanish darajasining kamayib borishi (8-chizma);
2) vaqt o’tishi bilan muvozanat narxidan chetlanish darajasining o’sib borishi (9-chizma);
3) narxning muvozanat narxi atrofida tebranib, umuman muvozanatga erishmasligi (10-chizma).
Bu holatlarning grafikdagi ko’rinishi xuddi o’rgimchakning to’ri shaklidagi chiziqlar hosil qilganligi uchun odatda iqtisodiyot nazariyasida uni «o’rgimchak to’ri shaklidagi model» deb ataladi.
Birinchi holatni ko’rib chiqamiz. 8-chizmadan ko’rinib turibdiki, narxning dastlabki R₀ darajasida talab juda ‘ast, taklif esa juda yuqori bo’ladi, ya’ni ishlab chiqaruvchilar mahsulot hajmini Q₀ darajasiga qadar etkazishlari mumkin.
Tadbirkorlik faoliyati iqtisodiy faoliyatning ajralmas tarkibiy qismi bo’lib hisoblanadi. Bugungi kunda tadbirkorlik faoliyatining yagona ta’rifi mavjud emas. Bir iqtisodiy manbada keltirilgan ta’rif boshqa bir manbadagi ta’rifga muvofiq kelmasligi mumkin.
Hozirgi ‘aytda turli ilmiy-nazariy adabiyotlarda tadbirkorlik faoliyati va biznes xususida, uning yo’nalishlari, tamoyillari, huquqiy-iqtisodiy jihatlari to’g’risida ko’’lab olimlarning fikrlari, mulohazalari keng o’rin egallamoqda. Ularda ko’’incha tadbirkorlik faoliyati va biznesni bir xil tushuncha sifatida talqin qilinmoqda. Haqiqatan ham bozor iqtisodiyoti sub’ektlari xo’jalik faoliyatida “tadbirkorlik” va “biznes” tushunchalari bir-biri bilan chambarchas bog’liq bo’lib, amaliy jihatdan bir-birining o’rniga ishlatilishi mumkin. Ammo “tadbirkorlik” va “biznes” tushunchasini iqtisodiy ta’sir qilish sohalari nuqtai nazaridan qaraganimizda aynan bir xil tushuncha deb hisoblab bo’lmaydi.
Kundalik hayotda aksariyat hollarda “biznes” so’zini tijorat, savdo kabi tushunchalarning sinonimi sifatida talqin qiladilar. Ko’’chilik hollarda esa “tadbirkorlik” va “biznes”, “tijorat” va “marketing” tushunchalarini bir xil faoliyat sifatida baholanayotganligining guvohi bo’lamiz.
Fikrimizcha, tadbirkorlikning biznesdan asosiy farqi shundaki, tadbirkorlik – bu mahsulot ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatishga ijodkorlik, yangilik yaratish ruhi asosida yondoshish bilan bog’liq faoliyatdir. Biznes esa unga nisbatan keng tushuncha bo’lib, umuman foyda olish nuqtai-nazaridan yuritiluvchi faoliyatdir.
O’zbekiston Res’ublikasining «Tadbirkorlik va tadbirkorlar faoliyatining kafolatlari to’g’risida»gi qonunida ta’riflanishicha «Tadbirkorlik (tadbirkorlik faoliyati) – yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan mulkiy ma’suliyat ostida, mavjud qonunlar doirasida, daromad (foyda) olish maqsadida, tahlika bilan amalga oshiriladigan iqtisodiy faoliyatdir».¹
Mamlakatimiz rahbari I.A.Karimov “..kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni jadal rivojlantirishni ustuvor yўnalish sifatida belgilash nima bilan, ќanday omil va sabablar bilan bog’liќ edi?
Buning sabablarini ќisќacha bayon etadigan bўlsak, ular ќuyidagilardan iborat.