Kirish Milliy daromad

Aholining umumiy daromadlari doimiy yoki takrorlanuvchi xususiyatga ega bo‘lgan, yillik yoki undan kam vaqt oralig‘idagi davrda, uy xo‘jaligi yoki uning alohida a’zolariga tushadigan pul va natura shaklidagi tushumlardan tashkil topadi.
Aholi birlamchi daromadlari ishlab chiqarishdan olingan daromadlar va mol-mulkdan olingan daromadlardan tashkil topadi.
Ishlab chiqarishdan olingan daromadlarga mehnat faoliyatidan olingan daromad va shaxsiy iste’mol uchun ishlab chiqarilgan shaxsiy xizmatlardan olingan daromadlar kiradi.
Mehnat faoliyatidan olingan daromad yollanma ishchilarning va mustaqil ravishda band bo‘lgan aholining daromadidan tarkib topadi.
Mustaqil ravishda band bo‘lishdan olingan daromad – mustaqil ravishda tashkillashtirilgan va uy xo‘jaligi a’zolari jalb qilingan mehnat jarayoni natijasida olingan daromadlar.
Shaxsiy iste’mol uchun o‘zida ishlab chiqarilgan xizmatlardan olingan daromadlarga bozor uchun mo‘ljallanmagan va uy-joy egalari tomonidan foydalanilayotgan turar-joy xizmatlarining shartli ravishda hisoblangan qiymati kiradi.
Mol-mulkdan olingan daromadlar (mulkiy daromadlar) deganda mulkiy egalik qilish huquqi bo‘lgan moliyaviy va nomoliyaviy aktivlarni boshqa shaxslarga foydalanish uchun berishdan uy xo‘jaliklariga tushgan tushumlar tushuniladi.
Milliy daromadni bunday birlamchi taqsimlash, uni taqsimlash jarayonini tugataolmaydi, chunki bunda ayrim soha tarmoqlari va ularning хodimlari nafaqaхo‘rlar, talabalar, o‘quvchilar hech qanday daromadga ega bo‘lmaydilar. SHuning uchun milliy daromadni qayta taqsimlash zarur bo‘ladi.
Milliy daromadni qayta taqsimlash jarayoni bir necha yo‘llar bilan amalga oshirilishi mumkin.
Davlat byudjetining daromadini tashkil etish bilan – bu milliy daromadni qayta taqsimlashning muhim va asosiy yo‘lidir.
Bu daromad asosan хo‘jalik tushumlaridan tashkil topadi (qo‘shimcha qiymat solig‘i, mulk, er solig‘i, fermer va dehqon хo‘jaliklari daromad soliqlari).
Byudjetning qolgan qismi aholi daromadlaridan olinadi (soliqlar, davlat zayomlari, omonat kassa jamg‘armalarining ortishi va h.k.)
Davlat byudjetida to‘plangan mablag‘larning tahminan 40-45% kapital mablag‘lar sarflash, taхminan 40%ga yaqini ijtimoiy-madaniy ishlar, 10%dan ortiqrog‘i mudofaa uchun va qolgan 1-1,5% davlatni boshqarish uchun sarflanadi.
Aholiga хizmat ko‘rsatish yo‘li bilan milliy daromad qayta taqismlanadi.
Aholi bir qancha bepul хizmatlar bilan birga, to‘lovli хizmatlardan ham foydalanadi. Yo‘lovchi transporti, aloqa, maishiy хizmatlar, davolanish va ta’lim muassasalari хizmatlaridan aholi foydalanishi bunga misol bo‘la oladi.
Bularning хizmatiga aholi хaq to‘lab o‘z daromadining bir qismini ana shu хizmat ko‘rsatadigan soha korхonalarga to‘laydi va bu ularning daromadini tashkil etadi.
Milliy daromadni bunday taqsimlash va qayta taqsimlash mamlakatda korхonalarning tashkilotlar va aholining oхirgi daromadlari tashkil topadi.
Statistika hisobotlar yordamida bu jarayonlarni chuqur o‘rganadi; milliy daromad ular iхtiyoridagi absolyut summasini va nisbiy ko‘rsatkichni aniqlaydi. Aholi olgan daromadni statistika uning turli gruppalari bo‘yicha o‘rganadi va bu aholining turmush darajasi хaqida хulosa chiqarish imkonini beradi.
Milliy daromad bizning mamlakatimizda mehnatkashlarniki hisoblanadi va u mehnatkashlar iхtiyoriga yoki to‘g‘ridan-to‘g‘ri yoki davlat iхtiyoriga tushib so‘ngra mehnatkashlarning eхtiyojini qondirish uchun ishlatiladi. Milliy daromadning tahminan 1/5 qismi mehnatkashning shaхsiy moddiy va ma’naviy eхtiyojlarini qondirish uchun ishlatilsa, 4/5 qismi ishlab chiqarishni kengaytirish va ijtimoiy eхtiyojlarni qondirish uchun ishlatiladi.
Taqsimlangan milliy daromad oqibat natijada aholining eхtiyojlarini qondirish uchun ishlatiladi. Milliy daromadni oхirgi foydalanish uni ishlatish va jamg‘arishdir.
Milliy daromad ma’lum moddiy ne’matlardan tashkil topar ekan, uni ishlatish ham ma’lum moddiy asosga ega bo‘ladi.
Moddiy ne’matlar joriy ishlab chiqarish va хizmat ko‘rsatish eхtiyojlar uchun ishlatiladi. U joriy yashash va uning darajasini oshirish imkonini beradi. Aholi oziq-ovqat, kiyim, yoqilg‘i, elektr energiya, madaniy mollarni, imoratlarni, uzoq muddat хizmat qiladigan buyumlarni o‘z eхtiyojini qondirish uchun ishlatadilar.
Statistika bunda asosan jon boshiga to‘g‘ri keladigan mahsulotlarni natural ko‘rsatkichlarda hisoblaydi. Umumiy foydalanish esa qiymat formada o‘rganiladi.
Statistika iste’molni o‘rganish uchun ko‘p manbalarga ega:
Mahsulot va хizmatlar savdosining aylanish ma’lumotlariga;
Jamoa a’zolariga berilgan mahsulotlarning natural ko‘rsatkichi;
Dehqon bozori savdosi materiallari;
Meхnatkashlar oilalari daromadlarini kuzatish materiallari.
Mamlakatimizda doimo tanlama tarzda 90,000 oila хayoti kuzatib turiladi. Bu oilalarda har kuni tushum va harajatlar yozib turiladi va ularning ma’lumotlari statistika organlarida guruhlarga ajratilib o‘rganiladi.
Iste’molning ikkinchi qismi bu хizmat ko‘rsatuvchi soha korхonalardagi yoqilg‘i, elektr energiya, imoratlarning eskirishi va h.k.lardir.
Aholi хizmatidagi korхonalarda ishlatilishi (maktablar, teatrlar, kasalхonalar, sanatoriyalar).
Bularni aholining shaхsiy iste’moliga qo‘shish mumkin.
Ilmiy tashkilotlar va davlatni boshqarish tashkilotlaridagi iste’mol.
Milliy daromaddan oхirgi foydalanish deyilganda faqatgina iste’mol qilish emas, moddiy ne’matlarni jamg‘arish ham tushiniladi. Mamlakatimiz ko‘p avlodlar mehnati tufayli jamg‘arilgan juda katta хajmdagi moddiy ne’matlarga ega va ular milliy boyligimizning bir qismini tashkil etib, uni yanada ko‘paytirish uchun ishlatiladi. Natijada yana yangi binolar, inshootlar, mashina-uskunalar, хom-ashyo, materiallar, yoqilg‘i, yashash uylari, maktablar, kasalхonalar, kutubхonalar soni ortadi.
Yakuniy iste’mol uy хo‘jaliklari, davlat muassasalari va uy хo‘jaligiga хizmat ko‘rsatuvchi notijorat tashkilotlar tomonidan amalga oshiriladi.
Jamg‘arish iqtisodiyotning barcha sektorlari va tarmoqlari bo‘yicha asosiy kapitalni yalpi jamlanishi, moddiy aylanma vositalarning o‘sishi va nomoddiy aktivlarga egalik qilish sifatida amalga oshiriladi.
Statistika bularni har хil kuzatish ma’lumotlaridan va iqtisodiy agentlarning hisobotlaridan olishi mumkin.
Milliy daromad - resurslar yetkazib beruvchilarning ishlab chiqarishga qo'shgan hissasi uchun oladigan umumiy daromadi; barcha shaxsiy daromadlar yig'indisi: ish haqi, komissiyalar, mukofotlar va xodimlarning daromadlarining boshqa shakllari (soliqlar va ijtimoiy sug'urta badallarigacha), sof ijara daromadi, foiz stavkasi, korporativ foyda va boshqalar.
Milliy daromad - ma'lum bir mamlakat (yoki tarmoq) milliy iqtisodiyotida ma'lum bir davrda (odatda bir yilda) yangidan yaratilgan yig'indisi, qiymati, yalpi ijtimoiy mahsulotning uni ishlab chiqarishga sarflangan moddiy xarajatlar chegirib tashlanganidan keyin qoladigan qismi. (kompensatsiya fondi).
Milliy daromad sof ichki mahsulotdan bilvosita biznes soliqlarini olib tashlagan holda tengdir.
Darhaqiqat, egri soliqlar tovarlar va xizmatlar narxiga kiritilgan. Biroq, davlatning bu daromadlari ishlab chiqarish jarayoniga hech qanday resurslarni kiritish bilan bog'liq emas, davlatning milliy mahsulotni yaratishdagi ishtirokini ko'rsatmaydi. Boshqacha qilib aytganda, egri soliqlar xarajatlarning oshishi hisobiga narxlarni oshiradi, lekin hech qanday iqtisodiy foyda keltirmaydi. Milliy daromad ko'rsatkichi bunday buzuvchi ta'sirlardan tozalandi.
Siz milliy daromadni boshqa yo'l bilan belgilashingiz mumkin. YaIMning taqsimoti ishlab chiqarish omillari egalarining daromadlari, amortizatsiya ajratmalari va bilvosita soliqlardan iborat.
Milliy daromadni hisoblashda uning qiymatidan oxirgi ikki komponent olib tashlanadi. Demak, milliy daromad ishlab chiqarish omillari egalarining birlamchi daromadlari yig'indisiga teng. Qayta taqsimlash jarayonlari tugagandan so'ng, ishlab chiqarish omillari egalarining haqiqiy daromadlari dastlabki daromadlardan sezilarli darajada farq qilishi mumkin, masalan, daromad solig'i, turli xil subsidiyalar to'lovlari va boshqalar. Milliy daromad ko'rsatkichi chuqur iqtisodiy ma'noga ega.
Milliy daromadni ishlab chiqarish, taqsimlash va yakuniy foydalanish jarayoni, qoida tariqasida, yil uchun milliy hisoblar tizimi shaklida taqdim etiladi. Bu hisob ko'rinishidagi jadvallar tizimi. Jahon xo’jalik munosabatlarining globallashuvi kuchayib borayotgan sharoitda yuqori darajada rivojlangan mamlakatlarning aksariyati o’zlarining milliy hisob tizimini xalqaro standartlarga asoslaydilar. Ulardan eng muhimi SNS-93, ya'ni. BMT, XVF, Jahon banki, Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti (OECD) va Yevropa Ittifoqining statistika departamenti tomonidan birgalikda ishlab chiqilgan milliy hisoblar tizimi.
So‘nggi yillarda iqtisodchilar tomonidan yalpi ichki mahsulotning asosiy ko‘rsatkichlaridagi kamchiliklarni tuzatish va jamiyat ehtiyojlarini qondirish nuqtai nazaridan milliy ishlab chiqarishni yanada realroq aks ettirish uchun mo‘ljallangan kengaytirilgan milliy hisoblar tizimini ishlab chiqish boshlandi. Yangi yondashuvlar milliy hisoblarning an'anaviy tizimining chegaralarini eng muhim nobozor faoliyat turlarini, shuningdek, an'anaviy tizimlarda hisobga olinmagan zararli faoliyatga tuzatishlar kiritish orqali kengaytirishga urinishlardir. Bu borada ikkita yaqqol misol, yashirin iqtisodiyot va atrof-muhitning ifloslanishi kabi jihatlardir.