Kirish Maxmud Kоshg’ariyning “Devоni lug’оt-it turk” asari – ilk turkiy yozma yodgоrlik

Uzuk mani kuchayur, 
Tun-nun turub yig‘layu, 
Ko‘rdi ko‘zum tavraqin, 
Yurdi qolib ag‘Iayu. 

Mazmuni: 
Sevgim mening kuchayur, 

Kecha-kunduz yig'layman, 
Ko'rdi ko‘zim ketganin, 
Yurtda yolg‘iz qolmayman. 
(O‘sha kitob. 275-bet.) 
Yuqoridagi misralardan anglashimiz mumkinki, muhabbat, ishq mavzusi an’anaviy mavzulardan biri hisoblanadi. Mahmud Koshg‘ariyning XI asrda yozilgan mazkur asarida ham, undan kryin yozilgan asarlarda ham va bugungi kunda ham muhabbat adobiyotning asosiy tasvirlovchi ifodalaridan biridir. Bu misralarda shoir sevgisi kundan-kun kuchayib, uni o‘rtayotgani va yori ketgani uchun oshiq bu yurtlarda ortiq tura olmasligi tasvirlangan.

Yalkin bo‘lub barduqu, 
Ko‘nglum angar bog‘layu. 
Qoldlm orginj qadg‘uqa, 
Ishim uzu yig‘layu. 
Mazmuni: 
Seviklim yetti uzoq, 
Ko‘nglim unga bog‘layman. 
Qoldim chuqur qayg'uda, 
Uzzu kunlar yig'layman. 
(O‘sha kitob. 324-bet.) 

Bu baytda ham shoir sevgilisidan yiroqda ekanligi va shu sabab chuqur qayg‘uga botgani hamda kun-u tun yig‘lab kun kechirayotganini juda ta’sirli ifodalangan.


Bulnar meni ulas ko`z,

Qara mengiz qizil juz.

Andin tamar tugal tuz,

Bulnap jana ul qachar
Ma’nosi: Bu mast ko`zli (seviklim) porloq yuzidagi yoqimli qora xoli bilan meni asir qiladi. Xuddi (go`zal) yonoqlaridan shirinlik tomayotganday meni asir qiladi-da, so`ng mendan qochadi.
Yor tasviri barcha ijodkorlar ijodida yetakchi o‘rinda turadi. Mazkur baytlarda ham Mahmud Koshg‘ariy yorining go‘zal ko‘zlari, yuzidagi dona holi juda go‘zal o‘xshatishlar bilan tasvirlaydi.
Yalvin aning ko`zi,

Yelkin aning o`zi,

Yo`lunayin yuzi

Yardi mening yurak.
Sevgilisini maqtab shunday yozadi: uning ko`zi kishi (ko`nglini) ovlaydigan sehrgardir. O`zi musofirdir, yuzi to`lin oydir.Qarashi bilan u meni otib, yuragimni yordi.
Bu kabi o‘xshatmalar asarning qimmatini oshiradi.Badiiyatini juda ham go‘zallashtiradi.