Kirish Leksemala

Bog‘lovchi va uning shakliy ko‘rinishlari. Bog‘lovchilar ham ko‘makchilar kabi sintaktik alоqa vositasi sanalib, ulardan tobe munosabatni ifodalashdan tashqari teng munosabatni ham hosil qilishi bilan ajralib turadi. Bog‘lovchilar gap bo‘laklari, qo‘shma gapning sodda gapga teng qismlari orasidagi turlicha aloqalarni, grammatik munosabatini ko‘rsatadi. Bog‘lovchilarning mohiyati, o‘zbek adabiy tilidagi bog‘lovchilarning turlari, bu turlarga oid so‘zlar tilshunosligimizda kеng o‘rganilgan. Mavjud adabiyotlarda bog‘lovchilarning turlari va bu turlarga qaysi so‘zlar mansubligi masalasida turlicha nuqtayi nazarlar bor, ya’ni bir ishda bog‘lovchi deb berilgan birlik boshqa ishda yuklamalar qatoriga kiritiladi, ko‘makchi deb berilgan birlik bog‘lovchi deb tan olinadi. Bog‘lovchilarga oid so‘zlarning aniq belgilanmaslik sababi ularning lisoniy jihatdan o‘rganilmagan-ligida bo‘lsa kеrak.
2.4. Bоg’lоvchi vа uning shakily ko’rinishlari
Bog‘lovchilarni ham ko‘makchilar singari shakliy jihatdan uch guruh (sof bog‘lovchilar, nisbiy bog‘lovchilar, qo‘shimcha-simon bog‘lovchilar) ga ajratib o‘rganish lоzim. Sof bog‘lovchilar guruhiga faqat bog‘lovchi vazifasida qo‘llaniladigan va, hamda, yo, yoxud, yoki, ammo, lekin, biroq, chunki, shuning uchun, agar, ya’ni kabi yordamchi so‘zlar xos. Qo‘shimchasimon bog‘-lovchilar guruhiga -ki (-kim) va ham bog‘lovchi, ham yuklama vazifasida kela oladigan -u (-yu), -da, -mi qo‘shimchalari mansubdir. -u (-yu), -da qo‘shimchalarining bog‘lovchi vazifa-sini to‘la-to‘kis bajarishi qator manbalarda qayd etilgan, -mi qo‘shimchasida ham bog‘lovchilik xususiyati borligini Yomg‘ir yog‘dimi, hamma joy nam bo‘ladi, Karim keldimi, to‘polon boshlanadi tipidagi gaplar tasdiqlaydi. Ushbu gaplarda qo‘llan-gan -mi qo‘shimchasi ta’kid ma’nosini voqelantirgan holda sodda gaplarni bir-biriga bog‘lash funksiyasini bajaryapti. Nisbiy bog‘lovchilarga mustaqil so‘z turkumlaridan o‘sib chiqqan, “oraliq uchinchi” tabiatiga (ham mustaqil, ham yordamchi) ega bo‘lgan ba’zan, bir, vaqtida, hali goh, (goho) kabi so‘zlarning takroriy shakli misol bo‘ladi. CHunonchi, 1.Ba’zan Qoratoyning ishxonasida, ba’zan choyxonada tunab yurdi. (Oyb.) 2.Ikki kundan beri goh savalab, goh shiddat bilan yog‘ayotgan yomg‘ir hammayoqni ivitib yubordi. (A.Qah.) 3. Vaqtida qor yog‘adi, vaqtida yomg‘ir. Bu gaplarda qo‘llanilgan ba’zan, goh (goho), vaqtida so‘zlarining vazifalari bog‘lovchilarga juda yaqin.


Salima tez qaytdi. U yangi xabar olib keldi; Brigadada mehnat yaxshi uyushtirilmadi. Natijada hosil kam bo‘ldi; Azimboy ko‘p zulm o‘tkazdi. Oqibatda xalqning sabr kosasi to‘ldi gaplaridagi u, natijada, oqibatda so‘zlari birinchi gapni ikkinchi gap bilan bog‘lab kelmoqda. Demak, u, natijada, oqibatda so‘zlari ham nisbiy bog‘lovchilar sirasiga kiritilsa to‘g‘ri bo‘ladi. Ikkinchi gapning mazmuni birinchi gapsiz aniq emas. Yordamchi so‘zlar nafaqat so‘zlarni, hattо gaplar va matn qismlarini ham bog‘lashga xizmat qiladi.
Hozirgi o‘zbek adabiy tilidan darslik va qo‘llanmalarda bog‘lovchilarning vazifa jihatidan turlari quyidagicha belgilan-gan:
I. Teng bog‘lovchilar. 1. Biriktiruv bog‘lovchilari: va, -u (-yu), hamda. 2. Ayiruv bog‘lovchilari: yo, yoki, yoxud, goho, dam… dam, bir… bir, ba’zan… ba’zan. 3. Zidlov bog‘lovchilari: ammo, lekin, birоq. II.ergashtiruvchi bog‘lovchilar. 1. Aniqlov bog‘lovchilari: ya’ni, -ki (-kim). 2. Sabab bog‘lovchilari: chunki, shuning uchun, zeroki. 3. Shart bog‘lovchilari: agar, agarda, agarchi. 4. Chog‘ishtiruv bog‘lovchilari: go‘yo, go‘yoki. Teng bog‘lovchilar,ergashtiruvchi bog‘lovchilarning ma’no va vazifa tomoni, imlo xususiyatlari formal tilshunoslikdan darslik va qo‘llanmalarda atrоflicha bayon etilgan.
Bog‘lovchi-yuklamalarning mohiyati. Ammo ayrim so‘zlarning bog‘lovchilik tabiatidan kelib chiqqan holda shuni aytish mumkinki, bog‘lovchilarning miqdori, ularning mohiyati, turlari hanuzgacha aniq belgilanganicha yo‘q. Masalan, chog‘ishtirish bog‘lovchilariga go‘yo, go‘yoki kiritiladi. Ammo bu so‘z gap bo‘laklari yoki gaplarni bog‘lash uchun xizmat emas, balki o‘xshatish, qiyoslash ma’noli konstruktsiyalarda shu ma’noni ta’kidlash uchun xizmat qiladi, o‘xshatish, qiyoslash ma’nosi esa boshqa vositalar bilan ifodalanadi: Beda orasi juda issiq, go‘yo quyoshning butun olovi beda ichiga yashiringanday. (Oyb.) Nay sadosining mayin to‘lqinlari tip-tiniq havoda yoyilarkan, go‘yo hammayoq jonlangan kabi tuyuldi. (Oyb.) Ushbu misollarda o‘xshatish, qiyoslash -dek qo‘shimchasi va kabi so‘zi bilan ifodalanyapti, go‘yo esa shu ma’noni ta’kidlayapti. Demak, go‘yo ta’kid yuklamasi hisoblanadi. Balki yordamchisi haqida ham shu fikrni aytish mumkin. Balki qo‘llanishidagi ba’zi xususiyatlariga ko‘ra, zidlov bog‘lovchila-ridan farq qiladi. Zidlov bog‘lovchilari ko‘pincha qo‘shma gap qismlarini bog‘laydi, balki yordamchisi bunday vazifani bajarmaydi: Havo bulut bo‘ldi, lekin (ammo, biroq) yomg‘ir yog‘madi. Bu misolda zidlov bog‘lovchisi o‘rnida balki so‘zini qo‘llab bo‘lmaydi. Balki so‘zi gumon mazmunli gaplarda, zid mazmunli qismlarga ega gaplarda gumon, qarama-qarshilik ma’nolarini ta’kidlash uchun qo‘llanadi:…toping, balki tanishla-ringiz bordir. (Oyb.) Chunki biz Azizbek kabilardan xalqnigina emas, balki o‘zimizni ham qiynatdirmog‘damiz. (A.Qod.) Bu gap mеnga yoqmas, balki battar jahlimni chiqarardi. O‘z-o‘zidan anglashiladiki, balki sof bog‘lovchi bo‘lolmaydi, bog‘lovchi funksiyasini bajarayotgan yuklamalar sirasidan joy oladi. Qisqasi, bir turdan ikkinchi turga o‘tish va bog‘lovchi-yuklama, ko‘makchi-bog‘lovchi kabi oraliq hodisalar hosil qilish yordamchi so‘zlar tabiatiga xos xususiyat bo‘lib, ularning ichki manba asosida boyishining bir yo‘li sanaladi. Ham… ham biriktiruv bog‘lovchisi ta’kid qo‘shimcha ma’no bo‘yog‘iga ega, na…na esa inkor ma’nosini ifodalaydi, -mi so‘roq - taajjub yuklamasi esa gap tarkibida bog‘lash funksiyasini bajaradi. Shuning uchun bular bog‘lovchi-yuklamalar hisoblanadi. Chunonchi, 1.Na so‘zlarida ma’no bor, na ishlarida hayo. (O.) 2.Bir tovuqqa ham suv kerak, ham don kerak. (Maq.) 3.U bir gapni aytdimi, albatta, qiladi.
Bog‘lovchilarning fоrmal-funksiоnal talqini muam-mоlari. Yuqorida aytilgan fikrlardan shunday xulosaga kelish mumkinki, o‘zbek tili bog‘lovchilarining ma’no va xususiyatlari tamomila boshqacha, ularni turkona tahlil qilish, bog‘lovchilar bilan bog‘liq masalalarni to‘g‘ri va to‘la hal etish bugungi kunda tilshunosligimiz oldida turgan bosh masalalardan biri sanaladi.
Yuklamalarning ma’no va vazifasi. Yordamchi so‘zlarning funktsional belgisi “bog‘lash”dir. Shu belgi asosida ko‘makchi, bog‘lovchi, yuklamalar so‘z va gaplarni bir-biriga bog‘lash uchun xizmat qiladi. Ammo bu vazifa bog‘lovchi va ko‘makchilar uchun o‘zgarmas, barqaror sanaladi. Yuklama-larning o‘ziga xos xususiyati shundaki, ular so‘zlarga yoki gaplarga so‘roq, ta’kid, kuchaytiruv, ayirish-chegaralash, o‘xsha-tish kabi qo‘shimcha ma’nolarni beradi va funktsional “bog‘lash” belgisiga nisbatan beqaror, o‘zgaruvchan sanaladi, ya’ni “bog‘-lash” belgisi bo‘lishi ham, bo‘lmasligi ham mumkin. Chunonchi, na-na yordamchisi teng bog‘lovchilarning bir turi sifatida inkor bog‘lovchisi sanalib kelgan. G‘.Abdurahmonov esa uni inkor bog‘lovchisi deb atash bilan birga, unda yuklamalik xususiyati ham borligini ko‘rsatadi. Haqiqatan ham, bu yordamchi ham bog‘lovchilik, ham yuklamalik vazifasini bajaradi. Bog‘lovchi vazifasida kelganda ayrim teng huquqli bo‘lak (komponent)larga inkor ma’nosini berib, ularni bog‘laydi: Na so‘zlarida ma’no bor, na ishlarida hayo. (Oyb.) Bu yordamchi so‘z yuklama vazifasini bajarib, mazmunidan inkor anglashilgan gaplar tarkibida keladi va inkor ma’nosini ko‘rsatadi: Raisningerkatoy o‘g‘li na o‘qiydi, na biror joyda ishlaydi.
Go‘yo yordamchisi mazmunidan o‘xshatish yoki chog‘ishtirish ma’nolari anglashilgan sodda va qo‘shma gaplar tarkibida ishtirok etadi. Sodda gaplardagi funksiyasiga ko‘ra ko‘proq yuklamalarga yaqin turadi: Tursunoy go‘yo qalbi bilan ashulaga jo‘r bo‘lar edi. (A.Mux.) Kampirning yuzida go‘yo kulgiga o‘хshagan bir narsa aks etdi. (A.Qah.) Go‘yo yordamchisi qo‘shma gaplarda sodda gap qismlarini biriktiruvchi grammatik vositalarning biri sifatida xizmat qiladi, ya’ni qo‘shma gapdagi vazifasiga ko‘ra sodda gapdagi vazifasidan farqli o‘laroq, u faqat yuklamagina emas, balki bog‘lovchi-yuklama sanaladi:ertaga nikoh bo‘ladi, go‘yo men uning xotini. (Oyb.) Shunday baqirdiki, go‘yo butun xona larzaga kelgandek bo‘ldi. (A.Qah.) Aytdimi, qiladi, Qo‘ydi-da, chiqdi gaplarida ham –mi, -da, qo‘shimcha-simon yuklamalarning bog‘lovchilik xususiyatini kuzatish mumkin. Demak, yuklamalarning qo‘shma gap tarkibiy qismla-rini o‘zaro bog‘lash vazifasi keng uchraydigan hodisa ekan va bu tilshunosligimizda ma’lum darajada o‘rganilgan.
Yuklamalarning tuzilish turlari. Ko‘pgina leksoid yordamchi so‘zlarning affiksoid ko‘rinishlari mavjud, bu yuklamalarga ham tegishlidir: ham, -am /-yam; uchun, -chun; -u, -yu; bilan, -ila, -la shular jumlasidandir. Yuklamalar shakliy jihatdan uch xil ko‘rinishga ega:
1. Qo‘shimchasimon yuklamalar (-mi, -chi, -a, -ya…).
2.Sof yuklamalar (xuddi, faqat, axir…).
3.Nisbiy yuklamalar (yolg‘iz, ba’zan, tanhо, bir…).
Ularning shakliy va vazifaviy turlari. Yuklamalar vazifaviy jihatdan quyidagi ma’no turlariga bo‘linadi:
So‘roq yuklamalari: -mi, -chi, -a, -ya, nahotki. Bu yuklamalar turli so‘z turkumlariga qo‘shilib, so‘roq ma’nosini bildiradi. Ba’zan so‘roq ma’nosidan tashqari taajjublanish, hayratlanish ma’nolarini ham ifodalaydi.